17. Yüzyılda İzmir'de Ortaya Çıkan Yahudi Kökenli Dini İnanç: Sabetaycılık
sabetaycılık; ispanya'daki baskıdan kaçan yahudilerin, osmanlı topraklarına kabul edilişinden sonra oluşan bir dini inançtır.
yahudilerdeki "mesih" beklentisi, sabetay sevi isminde izmirli bir haham tarafından kabul bulunmuş ve "rahat olun, artık bekleme yapmayın, oturduğum yerden şu anda aldığım bir kararla mesihliğimi ilan ediyorum" diyerek ortamda takılmaya başlamış. bazı yahudiler de "madem mesihsin ben de bari cemaatin olayım" demiş.
gel zaman git zaman bu zat, yahudiliğin temel yasaklarının caiz olduğunu söylemeye başlamış. yahudi cemaati de sen misin bunu yapan deyip aralarının çok iyi olduğu padişaha şikayet etmişler bunu. padişah da önce bi uyarmış onu fakat bu kardeş kendinden ödün vermemiş. zeki bir adam da bi de... öyle fikir savaşlarında yahudi hahamları tek tek alt eden bir zekaya sahipmiş. yahudi hahamlar da öyle olmaz böyle olur deyip tekrar padişaha gitmişler. padişah da tekrar çağırtmış bunu."gel ya müslüman ol ya da mesihliğini okçularımızın sana atacağı okla sınarız, mesih olup olmadığını anlamış oluruz" demiş. sabetay da bakmış olmayacak, "şu anda aldığım bir kararı söylüyorum: bir anda aydınlandım, kalp gözüm açıldı" deyip müslüman olmuş. padişah da "sevgili din kardeşim buralara kadar geldin, gelmişken sarayda çalış bari" falan demiş.
sözün kısası daha sonraları selanik'e falan gönderilmiş vs. ama sevi de cemaatini toplayıp: "olm sakin olun ne müslümanlığı ne dönmesi, şeklimizden ödün vermeyiz biz" deyip padişahla söylemiş. ben geçtim siz de geçin çok zevkli oluyor demiş. onlar da geçmiş... böylelikle hepsi müslümanlığa geçmiş.. .dışarıda müslüman gibi takılan camilere giden bu cemaat, gene evlerinde rutin hayatlarına devam etmişler. e zaten ispanya'dan göçmeleri sebebiyle avrupa görmüş insanlar, kanlarında yahudilik de var. senin benim gibi olmamışlar yani. eğitime, sanata, ticarete önem vermişler. izmir, istanbul ve de özellikle o dönem balkanların kudüs'ü olan selanik'te takılmışlar. selanik deyince de bugün ki selanik gelmesin aklınıza. neredeyse bir yahudi şehriymiş. kalanlar da zaten işte bu sabetaycı cemaatten ve biraz da müslüman türklerden oluşuyormuş. başka azınlıklar da yok değilmiş gerçi.
yahudiler ve sabetaycılar demişler ki aralarında; "ulan madem hepimiz yahudi asıllıyız, ispanyadan gelmişiz, aramızda ayrı gayrı olmasın. öyle yunanca, türkçe gibi gereksiz dillerle konuşmayalım gelin ticari dilimiz ladino (yahudi ispanyolcası) olsun". ladino çatısı altında toplanırken kendi aralarında da yarış halindelermiş.yahudiler ."universal israeli alliance" okullarıyla eğitimde öncülük yaparken sabetaycılar da bunlara: "biz sizin modernleşmiş şekliniziz" deyip bunlar da kendi okullarını kurmuşlar. şemsi efendi (simon zvi) diye bildiğimiz zat da cemaatin en tanınmış eğitim öncülerinden.
gel zaman git zaman osmanlı içinde milliyetçilik akımları baş gösterince bu cemaat de ittihat ve terakki cemiyeti ve jön türk adı altında zaten güçsüzleşen imparatorluk da gücünü göstermeye başlamış. diğer cemaatlerin arasından sıyrılıp osmanlı siyasetini ve basınını yönlendirmeye başlamışlar. 1924'te mübadele sırasında rumlar anadoludan gönderilirken yunanistan'dan da türklerle beraber sabetaycılar da gelmiş. yeni gelen sabetaycılar da zaten eğitimli birkaç dil bilen insanlardan oluştuğu için bab-ı ali'yi kontrol eden tek güç onlar olmuş. modern türkiye cumhuriyetinin günümüze kadar ki siyaset, sanat, askeriye, ticaret... aklınıza gelen her alanda bu halini almasında öncülük etmişler. kendileri de 3 gruba (yakubi, kapancı, karakaş) ayrıldığı için birbirleriyle de (özellikle karakaş ve kapancılar ) güç savaşları yaşamışlar.
not: bu konuda meraklılarına diyeceğim şey; internette alakalı alakasız herkesi sabetaycı ilan ediyorlar. sabetaycılar eğitimli, köklü ailelerin çocuklarıdır. istanbul, ege veya balkan menşeilidirler. dedeleri bile tahsillidir. osmanlı sosyetesindendirler mesela. paşa dedeleri vardır. bir dönem dindarmış gibi gözükmek için ibadet yönü 2. planda kalan modern cemaatlere takılırlardı. (mevlevilik, bektaşilik, rufailik, melamilik). öyle sadece isimlerinde -er, -man, -men var diye her zengini sabetaycı sanmayın.
konuyla ilgili 1993 yılı fransız yapımı sazanikos belgeselinin tamamını türkçeye çevirip youtube'a atmıştım. konunun meraklıları izleyebilir:
Bu içerik de ilginizi çekebilir
