40 Belgelik Nefis Bir Arşiv Çalışmasıyla: İngilizler İstanbul'u Neden Terk Etti?
ingilizler neden kurşun atmadan istanbul'dan gitti sorusunun cevabını, sayısı 40'ı bulan ingiliz dışişleri belgeleri, ingiliz istihbarat raporları ve yabancı basın manşetleriyle gün gün ortaya koydum bu yazıda. belgeleri tarayıp türkçelerini özetleyerek tarih tarih ayırdım. sizlerden ricam, zaman ayırıp okumanızdır.
9 eylül 1922 ile 6 ekim 1922 arasında yaşanan bu hadise tarihe chanak affair veya çanakkale krizi şeklinde geçmiştir. ekşi sözlük'te bazı defalar bahsedilse de ne yazık ki ne tarih kitaplarımızda yer alır ne de ahali tarafından bilinir. bu da istiklal harbimiz ile ilgili çeşitli iftiralara cevap verilememesine sebep olmaktadır.
özetle; izmir'e giren türk ordusu, doğu trakya ve istanbul'u da kurtarmak üzere çanakkale'ye doğru harekete geçer ve ardından ingiltere, türkiye'ye ultimatom çeker, ingiliz kabinesi de istanbul'da bulunan general harington'a takviye gönderme kararı alır. neticede ingilizler; kanada, avustralya, yeni zelanda ve güney afrika dominyonlarına ordu için başvurur ve asker ister. dışişleri bakanı lord curzon ise romanya ve yugoslavya'ya ordu göndermesi için başvurur. neticede türk ordusu bu ultimatoma cevap vermeyerek ingilizlerin üzerine yürümeye devam ederek boğazlarda general harington'un ordularıyla karşı karşıya gelir. bu esnada ingilizler malta ve cebelitarık'tan donanma yardımı almış ancak dominyonlardan ordu çekemediği için türklerle karşı karşıya gelememişlerdir. londra'dan vur emri almasına ve malta ile cebelitarık'tan donanma yardımı almasına rağmen harrington dominyonlardan gelemeyen ordu yardımı yüzünden direneceğini düşünse de türk ordusuyla savaştan kaçınmış ve türk ordusunun ve ankara hükümeti'nin bu resti yakın tarihe her ne kadar resmi tarih kitaplarımızda yer almasa da büyük diplomasi zaferi olarak geçmiştir. akabinde mudanya konferansı için görüşmeler başlamıştır.
bu hadise sonrasında kanada ingiltere'ye karşı kendisinin ilk diplomatik bağımsızlık örneğini göstermiş ve kendi bağımsızlığının temellerini atmıştır. ingiltere'de ise prestiji dağılan başbakan lloyd george hükümeti diğer birtakım ülke içi dinamiklerin de etkisiyle istifa etmek zorunda kalmış ve lloyd george tarih sahnesinden çekilmiştir.
sabırla okunması dileğiyle.
istihbarat raporları ve dışişleri belgeleri
7 eylül 1922==>. general harington ingiliz yüksek komiserine padişahın korunması için alınacak önlemlerden bahsediyor. "padişah için hangi geminin ayrılması uygun görülür?"
belge1 [belge no: 371/7889/e.9438]
11 eylül 1922==> ingiliz savunma bakanlığı general harington'a çanakkale'yi boşaltabileceğini ve boşaltırken de türk toplarını yok etmesi gerektiğini söylüyor. donanmanın türklerin anadolu'dan trakya'ya geçmesini önleyeceğini yazıyor. "müttefikler işbirliği yapmazsa ingiltere bu işi tek başına halledecek"
belge2 [belge no: 371/7872]
13 eylül 1922==> ingiliz akdeniz başkomutanlığından deniz bakanlığına telgraf. "mustafa kemal ingiltere ile savaş halinde olduğunu ve ingiliz temsilcilerini tanımadığını söylüyor. tezelden talimat bekliyorum."
belge3 [belge no: 424/254,pp. 194-195, no.341]
14 eylül 1922==> ingiliz yüksek komiserinden dışişleri bakanı lord curzon'a telgraf. "konferans çağrısı için en uygun zamandır. yoksa mustafa kemal rahat durmaz. ordularına ilk hedef akdeniz'dir diyen mustafa kemal'in ikinci hedefi trakya'dır.
belge4 [belge no: 424/254,pp. 210, no.379]
14 eylül 1922==> ingiliz orduları genel karagahından ingiliz savunma bakanlığına telgraf. "harington'un aldığı tedbirler yerindedir. durum ciddidir. köşeye sıkıştırılabiliriz. mustafa kemal'e kararlı ve birleşik olduğumuzu göstermeliyiz."
belge5 [belge no: 371/7889/e.9491]
14 eylül 1922==> general harington'dan ingiliz savunma bakanlığına telgraf. "çanakkale ve yarımca cephelerinde elden geldiğince dayanmaya çalışacağım. mustafa kemal'in hedefi çatalca'dır. donanma türk kuvvetlerinin boğazı geçmesini önleyemez. "
belge6 [belge no: 371/7889/e.9491 ile e.9492]
15 eylül 1922==> ingiliz yüksek komiserinden dışişleri bakanı lord curzon'a telgraf. "müttefikler en kısa zamanda boğazlarda ve istanbul'da kuvvetlerini arttırmalıdır."
belge7 [belge no: 424/254,pp. 214, no.390]
16 eylül 1922==> dışişleri bakanı curzon'dan ingiliz yüksek komiserine telgraf. "mustafa kemal boğazlar ve istanbul'da yeterince kuvvet bulundurmaya kararlıdır. harington'a yeni kuvvet gönderiliyor. dominyonlara başvuruldu. ben de romanya ve yugoslavya'ya başvuruyorum. tezelden kuvvet göndermelerini istiyoruz. harington'la size güveniyoruz."
belge8 [belge no: 371/7891]
16 eylül 1922==>ingiliz savunma bakanlığından general harington'a gizli telgraf. "mustafa kemal müttefiklere saldıracaksa önce çanakkale boğazının anadolu kıyılarını işgal edecektir. fransa ile işbirliği yapmak istiyoruz."
belge9 [belge no: 371/7891/e.9650]
16 eylül 1922==> ingiliz gizli istihbarat örgütünün raporu. "fethi bey, curzon ve lloyd george'un türkiye'yi yoketmeye kararlı olduklarını söyledi."
belge10 [belge no: 371/7889]
17 eylül 1922==> ingiliz kabinesi sekreter vekilinden dışişleri bakanı curzon'a yazı. "boğazlar ingiliz çıkarları için çok önemlidir, kemalistlere karşı koyulacak, izmit hattından çekilebiliriz ancak mustafa kemal istanbul boğazını geçmeye kalkışırsa kendisine bütün kuvvetlerle karşı durulacak."
belge11 [belge no: 371/7872]
18 eylül 1922==> ingiliz kabine toplantısı tutanağı (gizli). alınan kararlardan bazıları şöyle: " hava kuvvetleri, harington'un emrine yeni bombardıman uçaklarını yetiştirme işini yürütecek. boğazdaki kuvvetlerin arttırılması konusunda ortak bir rapor hazırlanacak."
belge12 ve belge13
[belge no: 371/7892/e.9770/g.]
18 eylül 1922==> ingiliz deniz bakanlığından akdeniz başkomutanına gizli telgraf. "emrinize yeni gemiler yollanıyor. donanma mustafa kemal kuvvetlerinin avrupa'ya geçmelerini önlemekle görevlendirildi."
belge14 [belge no: 424/254,pp. 252, no.450]
18 eylül 1922==> general harington'dan savunma bakanlığına telgraf. "çanakkale mevzilerimizi durmadan güçlendiriyoruz. malta ve cebelitarık'tan gelen takviyeler için teşekkür ediyorum. howitzer toplarına ihtiyacım var. sağlık personelim kıt. durumun üstesinden gelebileceğimize inanıyorum."
belge15 [belge no: 371/7891/e.9654]
19 eylül 1922==> ingiltere bükreş elçisinden lord curzon'a yazı. "romanya kendi sınırları için kaygılı. boğazların savunmasına katılmak niyetinde."
belge16 [belge no: 424/254,pp. 322-323, no.598]
20 eylül 1922==> fransa başbakanı ile ingiltere dışişleri bakanı curzon'ın görüşmesi. curzon diyor ki "trakya, boğazlar ve istanbul sorunlarının çözümü mustafa kemal'e bırakılamaz. tarafsız bölgeye uyması ankara'ya iletildi. ingiltere mevzilerini güçlendirme kararı aldı. fransa başbakanı mustafa kemal'in desteğinin arttığını söyleyerek curzon'a sitem ediyor. aralarında tartışıyorlar.
belge17 [belge no: 424/254,pp. 278-285, no.523]
20 eylül 1922==> curzon ile fransa başbakanı arasındaki ikinci görüşme. fransa başbakanı ingiltere'ye boğazlardan çekilmesi gerektiğini ve orada tutunmanın imkansız olduğunu söylüyor. curzon ise ingiltere'nin neden yalnız bırakıldığını soruyor. fransız başbakanı parlamentonun fransa'nın türklerle tekrar bir savaşa girmesine izin vermeyeceğini söylüyor. curzon ittifakı güçlendirmeye çalışıyor.
belge18 [belge no: 424/254,pp. 293-300, no.545]
20 eylül 1922==> curzon ingiltere hükümeti ile konuşuyor. "mustafa kemal'in frenlenmesini fransa başbakanı'ndan rica ettim. şu sırada savaşa neden olabilecek bir hareketten kaçınalım."
belge19 ve 20 [belge no: 424/254,pp. 267-268, no.497]
21 eylül 1922==> ingiliz istanbul yüksek komiserinden curzon'a gizli telgraf. "mustafa kemal avrupa yakasına asker taşımak için gemi arıyor. kendisi sorunu kış basmadan önce kuvvet kullanarak çözmek niyetindeymiş."
belge21 [belge no: 424/254,pp. 287-288, no.531]
21 eylül 1922==> romanya genelkurmay başkanı türklere karşı asker gönderme konusunda kararsız. fransızların çekinik olması romanya'nın fransa'yı karşısına almak istememesine sebep oluyor. romanya ingiltere'yi destekliyor ancak eli kolu bağlı.
belge22 [belge no: 371/7894/e.9890]
22 eylül 1922==> lord curzon'dan paris, roma ve washington büyükelçilerine telgraf. "mustafa kemal izmir'deki göçmenleri açlıktan ölüme mahkum ediyor. bulunduğunuz ülke hükümetlerince protesto edilsin ve göçmenlerin taşınması için baskı yapılsın"
belge23 [belge no: 424/254,pp. 292, no.544]
22 eylül 1922==> ingiltere'nin paris büyükelçisinden lord curzon'a telgraf. "harington pek kaygılı. bir yanardağı üstünde oturuyoruz. kuvvetlerimiz yetersiz. fransa ve italya'nın tutumlarını öğrenmemiz gerekiyor."
belge24 [belge no: 371/7892/e.9763]
22 eylül 1922==> fransa başbakanı, ingiltere dışişleri bakanı ve italya paris büyükelçisi arasında oturum. curzon 1918 zaferinin meyvelerini yitirmek istemiyor. ama savaş da istemiyor. fransa başbakanı çatışmayı önlemenin tek yolunun mudanya konferansı olduğunu söylüyor.
belge25 [belge no: 424/254,pp. 335-346, no.621]
22 eylül 1922==> ingiliz gizli istihbarat örgütü raporu. "mustafa kemal istanbul ve boğazlar üzerine yürümek istiyor. savaş çıkarsa ankara fransa'nın ingiltere'ye yardım etmeyeceğini biliyor. türklere yardım amacıyla kafkas rus ordusu güçlendirilmiş. ankara, romanya'ya harekat konusunda ukrayna ile temasa geçmiş."
belge26 [belge no: 371/7893]
23 eylül 1922==> başbakanlar arasında yeni bir oturum. curzon amacın müttefiklerin birliğini göstermek olduğunu ve bunun mustafa kemal'i etkileyeceğini iddia ediyor. fransa başbakanı mustafa kemal'i yatıştırmaya çalışacaklarını söylüyor.
belge27 [belge no: 424/254,pp. 355-360, no.637]
23 eylül 1922==> koloniler bakanı churchill'den ingiliz kabinesine gizli rapor. churchill avrupa'ya yapılacak türk saldırısına karşı koymak için kanada, avustralya, yeni zelanda ve güney afrika birliği valilerinden ordu istiyor. olası bir yenilginin hindistan'da ve öteki müslümanlar arasında vahim sonuçlar yaratacağını söylüyor. boğazları savunmak için yunan, romen ve sırp hükümetlerinden de yardım istediklerini de dile getiriyor. dominyonlar haklı olmayan bir savaşa girmek istemediklerini söylüyorlar. ingiltere'yi dinlemiyorlar! "haklı bir dava uğruna hepimiz can vermeye hazırız, haksız bir dava için ise tek bir insan harcamayız"
belge28 [belge no: 371/7892/e.9774]
23 eylül 1922==> ingiltere washington büyükelçisinden lord curzon'a telgraf. "kammuoyu bizden yana dönmektedir. bizi en çok eleştiren "new york world" dahi mustafa kemal'i durdurmanın önemini vurguluyor"
belge29 [belge no: 424/254,p. 308, no.566]
25 eylül 1922==> ingiliz gizli istihbarat örgütü raporu. "sovyet hükümeti ankara'yı desteklemek üzere askeri ve diplomatik önlemler düşünüyor. henüz kesin karar verilmiş değil. kemalistler motorlarla zonguldak'tan trakya'ya asker taşıyor."
belge30 [belge no: 371/7896]
15 eylül 1922 (25 eylül tarihli belgenin eki)==> hükümete muhalif hırvat köylü partisi diyor ki: "türk sorunu şimdi yunanistan'dan ziyade ingiltere için daha önemli. ingiltere çanakkale'den çekilirse prestij kaybedecek, çekilmezse savaşa neden olacak ve bu da asya kolonilerini sarsacak"
belge31 [belge no: 371/7898]
27 eylül 1922==> ingiliz bakanları ile koloniler bakanları arasındaki toplantı tutanağı(gizli). ingiltere genelkurmay başkanı diyor ki "mustafa kemal saldıracak. 2-3 hafta dayanabiliriz. mustafa kemal toplar getirip takviye kuvveti çıkartmamızı engelleyebilir. ingiliz ve türk kuvvetlerinin tarafsız bölgeden çekilmeleri için anlaşmaya varılırsa lehimize olur." deniz bakanı ise hemen çekilmemeleri gerektiğini, prestijlerinin sarsılacağını, donanmanın takviye kuvvet için yardımcı olacağını söylüyor.
belge32 [belge no: 371/7896/e.10223]
27 eylül 1922==> ingiliz bakanlar kurulu toplantı tutanağı(gizli). ingiliz bakan chamberlain diyor ki "çanakkale'de bizim 3500 türklerin ise 23000 askeri var. 3-4 hafta tutunabiliriz."
belge33 [belge no: 371/7896/e.10224]
26/27 eylül 1922==> general harington'dan savunma bakanlığına telgraf. "mustafa kemal'den süvarisini lapseki ve erenköy'den çekmesini istedim. albay shuttleworth da bir ultimatom verdi. yarın sabah silah kullanmak zorunda kalacağız. mustafa kemal'e 48 saatlik süre tanıyacağım. kendisine çetin bir direniş gösterebilirim. ciddi olarak kapışmadan önce bana takviye gönderilip gönderilemeyeceğini bilmek istiyorum. mustafa kemal beni ilk ateşi etmeye zorlamakta. bundan kaçınıyorum ama boğazlara toplar yerleştirmesine göz yumamam."
belge34 [belge no: 371/7896/e.10191]
28 eylül 1922==> ingiliz istanbul yüksek komiserinden lord curzon'a telgraf. "türkler tarafsız bölgeye aldırmıyorlar. ingiliz askeri makamları kendilerini zor tutuyor."
belge35 [belge no: 424/254,p. 375, no.680]
28 eylül 1922==> general harington'dan ingiliz savunma bakanlığına telgraf. harington mustafa kemal'e hala neden ilerlediğini soruyor, mustafa kemal ise oyalamak için yunan kuvvetlerini kovaladığını söylüyor:) harington bunun üzerine bölgede yunan kuvveti olmadığını, ayrıca mustafa kemal'in ingiltere'ye yaptığı suçlamaları soruşturduğunu iletiyor. kendisinin emri olmadan türklere ateş edilmeyeceğini, mustafa kemal arzu ederse onunla görüşebileceğini iletiyor.
belge36 [belge no: 371/7896/e.10196]
29 eylül 1922==> lord curzon'un evinde yapılan toplantı tutanağı. chamberlain süre uzatılırsa türklerin siper kazacağını söylüyor. zaaf göstermekle savaş savuşturulamayacağını iletiyor. ingiliz maliye bakanı ise mustafa kemal'in tarafsız bölgeyi çiğnediğini ve ingiliz kuvvetlerini kuşattığını söylüyor. mustafa kemal'e ultimatom verilmesi emrini harington'a iletiyorlar. koloniler bakanı mustafa kemal'in kendileriyle savaş isteğine inanamadığını söylüyor.
belge37 ve belge38 [belge no: 371/7898/e.10399]
30 eylül 1922=> ingiliz istanbul yüksek komiserinden lord curzon'a telgraf. "mustafa kemal sabrımızı taşırıyor".
belge39 [belge no: 424/254,pp. 386, no.708]
1 ekim 1922==> ingiliz yüksek komiserinden lord curzon'a ivedi telgraf. "harington mustafa kemal'in 50.000 kişilik kuvvetle izmit yarımadasındaki tarafsız bölgeye saldırı hazırlığında olduğunu söyledi."
belge40 [belge no: 3711/7897/e.10296 ve 4241/255, pp. 9-10, no.9]
2 ekim 1922==> fransa'nın londra büyükelçisinden lord curzon'a nota. "23 eylül'de verilen müttefik notasına ankara hükümeti 29 eylül'de şu cevabı veriyor. "askeri harekatımızı durdurduk. meriç'e kadar trakya'nın hemen boşaltılması ve t.b.m.m hükümetine devredilmesi gerekir. 3 ekim'de mudanya'ya gidilecektir. bu tarih uygun görülürse konferansa katılacak müttefik generallerin adlarının bildirilmesi için rica."
belge41 [belge no: 371/7889/e.9438]
gazete arşiv kaynakları
5 ekim 1922 norveç gazetesi diyor ki "kemalistler ingiltere'yi istanbul üzerine yürümekle tehdit ediyor. kemalist hükümetin temsilcileri doğu trakyanin ve istanbul'un boşaltılmaması durumunda mustafa kemal'in ordunun başında istanbul üzerine yürüyeceğini deklare etti.
istanbul'daki ingiliz ordusu şehri savunma hazırlığı yapıyor."
26 eylül 1922 danimarka gazetesi diyor ki "türkler istanbul'u istiyor"
23 eylül 1922 danimarka gazetesi diyor ki "müttefiklere türk ultimatomu, kemal paşa cevap için 24 saat süre verdi, açık açık ingiltere'yi tehdit ediyor"
eylül 1922 the morning press gazetesi diyor ki "ingilizler kemalistlerin taarruzunu bekliyor"
eylül 1922 modera tribune gazetesi diyor ki "türkler saldırıya hazırlanıyor"
22 eylül 1922 norveç gazetesi diyor ki"kemalistler ingiltere'yi savaşla tehdit ediyor. türkler, boğazlardan geçip trakya'ya girmelerinin engellenmesi durumunda ingiltere ile savaşacaklarini ilan ettiler. ankara hükümeti istanbul ve trakya'yı almak gibi kabul edilemez şartlar ileri sürerek barış ümitlerini zora sokuyor"
ve son olarak kanada'nın kaderini değiştiren türk hadisesi isimli makalenin ilk sayfası.
devlet belgeleri için kaynak: (bkz: british documents on ataturk) gazete arşivlerinin bazıları için kaynak: erdal alıcı isimli yurt dışında yaşayan bir beyefendi.