28 ekim günü geç saatlerde, toplantı halinde bulunan parti yönetim kurulu tarafından davet edildim. parti yönetim kurulu başkanı fethi bey'di. fethi bey, parti adına yönetim kurulu'nca bir aday listesi hazırlandığını ve bu konuda parti genel başkanı olarak benim de görüşümün alınması uygun görüldüğü için toplantılarına davet ettiklerini bildirdi.

hazırlanan listeye göz gezdirdim. bence uygun olduğunu, ancak, bu listede adları bulunan kimselerin de görüşlerinin alınması, kabul edip etmeyeceklerinin sorulması gerektiğini söyledim. bu teklifim uygun görüldü. söz gelişi, dışişleri bakanlığı için söz konusu edilen yusuf kemal bey'i davet ettik. yusuf kemal bey, bu listeye giremeyeceğini bildirdi. bundan ve buna benzer bazı durumlardan anladım ki, parti yönetim kurulu da kabul edilebilir kesin bir aday listesi hazırlayamamaktadır. yönetim kurulu üyelerine, gereken kimselerle daha sıkı temas kurarak kesin bir liste tespit etmelerini tavsiye ettikten sonra yanlarından ayrıldım.

gece olmuştu. çankaya'ya gitmek üzere meclis binasından ayrılırken, koridorlarda beni beklemekte olan kemâlettin sami ve hâlit paşa'lara rastladım. ali fuat paşa ankara'dan hareket ederken bunların ankara'ya geldiklerini o günkü gazetede "bir uğurlama ve bir karşılama" başlığı altında okumuştum. daha kendileriyle görüşmemiştim. benimle konuşmak üzere geç vakte kadar orada beklediklerini anlayınca, akşam yemeğine gelmelerini, millî savunma bakanı kâzım paşa vasıtasıyla kendilerine bildirdim. ismet paşa ile kâzım paşa'ya ve fethi bey'e de çankaya'ya benimle birlikte gelmelerini söyledim. çankaya'ya gittiğim zaman, orada, beni görmek üzere gelmiş bulunan rize milletvekili fuat, afyonkarahisar milletvekili ruşen eşref bey'lerle karşılaştım. onları da yemeğe alıkoydum. yemek sırasında : "yarın cumhuriyet ilân edeceğiz" dedim. orada bulunan arkadaşlar, derhal düşünceme katıldılar. yemeği bıraktık. o dakikadan itibaren, nasıl hareket edileceği konusunda kısa bir program yaparak arkadaşları görevlendirdim.

yaptığım programın ve verdiğim talimatın uygulanışını göreceksiniz!

efendiler, görüyorsunuz ki, cumhuriyet ilânına karar vermek için ankara'da bulunan bütün arkadaşlarımı davet ederek onlarla görüşüp tartışmaya asla lüzum ve ihtiyaç görmedim. çünkü, onların da aslında ve tabiî olarak benim gibi düşündüklerinden şüphe etmiyordum. halbuki, o sırada ankara'da bulunmayan bazı kişiler, yetkileri olmadığı halde, kendilerine haber verilmeden, düşünce ve rızaları alınmadan cumhuriyetin ilân edilmiş olmasını bize gücenme ve bizden ayrılma sebebi saydılar.

o gece birlikte olduğumuz arkadaşlar erkenden ayrıldılar. yalnız ismet paşa çankaya'da misafirdi. onunla yalnız kaldıktan sonra, bir kanun tasarısı müsveddesi hazırladık.

bu müsveddede 20 ocak 1921 tarihli teşkilât-ı esasiye kanunu'nun devlet şeklini tespit eden maddelerini şu şekilde değiştirmiştim

birinci maddenin sonuna "türkiye devleti'nin hükûmet şekli cumhuriyettir" cümlesini ekledim.

üçüncü maddeyi şu yolda değiştirdim : "türkiye devleti büyük millet meclisi tarafından idare olunur. meclis, hükûmetin ayrıldığı idare kollarını bakanlar vasıtasıyla yönetir."

bundan başka teşkilât-ı esasiye kanunu'nun temel maddelerinden olan sekizinci ve dokuzuncu maddelerle de değiştirilerek ve açıklığa kavuşturularak şu maddeler yazıldı:

"madde - türkiye cumhurbaşkanı türkiye büyük millet meclisi genel kurulu tarafından ve kendi üyeleri arasından bir seçim dönemi için seçilir. cumhurbaşkanlığı görevi yeni cumhurbaşkanının seçilmesine kadar devam eder. görev süresi biten cumhurbaşkanı yeniden seçilebilir."

"madde - türkiye cumhurbaşkanı devletin başkanıdır. bu sıfatla lüzum gördükçe meclis'e ve bakanlar kurulu'na başkanlık eder."

"madde - başbakan, cumhurbaşkanı tarafından ve meclis üyeleri arasından seçilir. diğer bakanlar, başbakan tarafından ve yine meclis üyeleri arasından seçildikten sonra cumhurbaşkanı tarafından hepsi birden meclis'in onayına sunulur. meclis, toplantı halinde değilse, onaylama, meclis'in toplantısına bırakılır."

bu maddelere, komisyonda ve meclis'te din ve dil ile ilgili bildiğiniz bir madde de eklenmiştir

efendiler, parti grubu toplantısına son verildi ve hemen meclis toplantısı açıldı. saat 18.00 idi. kanun teklifi, kanun-ı esasî encümeni tarafından usulen incelenip tutanağı hazırlanırken, meclis diğer bazı işlerle meşgul oldu. sonunda, başkanlık kürsüsünde oturan başkan vekili ismet bey meclis'e şu bilgiyi verdi :

"kanun-ı esasî encümeni, teşkilât-ı esasiye kanunu'nda değişiklikler yapılması ile ilgili tasarının öncelikle ve derhal görüşülmesini teklif ediyor.

"kabul!" sesleri üzerine, tutanak okundu. teklif edildiği gibi öncelikle görüşüldü. nihayet, kanun, birçok konuşmacının "yaşasın cumhuriyet!" sesleriyle alkışlanan konuşmalarıyla kabul edildi.ondan sonra cumhurbaşkanı seçilmesi için meclis'te oylamaya geçildi. toplanan oyların sonucunu başkanlık kürsüsünde oturan ismet bey genel kurul'a şu şekilde bildirdi :

"türkiye cumhurbaşkanlığı için yapılan oylamaya yüz elli sekiz kişi katılmış ve cumhurbaşkanlığına yüz elli sekiz üye, oybirliği ile ankara milletvekili mustafa kemal paşa hazretleri'ni seçmişlerdir."

efendiler, seçimin hemen arkasından meclis'te yaptığım konuşmayı tutanaklarda okumuşsunuzdur. ancak, tarihî bir hatıranın canlandırılması için, müsaade ederseniz, o konuşmamı burada aynen tekrar edeyim

"saygıdeğer arkadaşlar, dünya çapınıda önemli ve olağanüstü olaylar karşısında, saygıdeğer milletimizin gerçek uyanıklığına ve şuurluluğuna değerli bir belge olan teşkilât-ı esasiye kanunu'nun bazı maddelerini açıklığa kavuşturmak için kurulmuş olan özel komisyon tarafından yüksek hey'etinize teklif edilen kanun tasarısının kabûlü dolayısıyla, türkiye devleti'nin zaten bütün dünyaca bilinen, bilinmesi gereken mahiyeti milletlerarası adıyla adlandırıldı. bunun tabiî bir gereği olmak üzere bugüne kadar doğrudan doğruya meclis başkanlığı'nda bulundurduğunuz arkadaşınıza, yaptırdığınız bu görevi, cumhurbaşkanı ünvanıyla yine aynı arkadaşınız, bu âciz arkadaşınıza tevcih ediyorsunıız. bu müinasebetle şimdiye kadar hakkımda gösterdiğiniz sevgi, samimiyet ve güveni bir defa daha göstermekle, yüıksek değerbilirliğinizi ispat etmiş oluyorsunuz. bundan dolayı yüce hey'etinize gönlüm'ıin bütün saınimiyeti ile teşekkürlerini arz ederim."

"efendiler, asırlardan beri doğuda haksızlığa ve zulme uğramış olan milletimiz, türk milleti, gerçekte soydan sahip bulunduğu yüksek kabiliyetlerden yoksun zannediliyordu.

"son yıllarda milletimizin fiilî olarak gösterdiği kabiliyet, istidat ve kavrayış kendi hakkırıda kötü düşünenlerin ne kadar gafil ve ne kadar gerçeği görmekten uzak, görünüşe aldanan insanlar oldugunu pek güzel ispat etti. milletimiz kendisinde var olan vasıfları ve değeri, hükumetin yeni adıyla, medeniyet dünyasına çok daha kolaylıkla gösterebilecektir. türkiye cumhuriyeti, dünya devletleri arasında tuttuğu yere lâyık olduğunu eserleriyle ispat edecektir."

"arkadaşlar, bu yüksek rejimi yaratan türk milletinin son dört yıl içinde kazandığı zafer, bundan sonra da birkaç misli olmak üzere kendini gösterecektır. bendeniz, kazandığım çok önemli gördüğüm bir noktadaki ihtiyacı arz etmek mecburiyetindeyim. o ihtiyaç, yüce hey'etinizin şahsıma karşı gösterdiği sevgi, güven ve desteğin devamıdır. ancak bu sayede ve tanrı'nın yardımıyla, bana verdiğiniz ve vereceğiniz görevleri en iyi şekilde yapabileceğimi ümit ediyorum."

"daima sayın arkadaşlarımın ellerine çok samimî ve sıkı bir şekilde yapışarak, kendimi onların şahıslarından bir an bile uzak görmeyerek çalışacağım. daima milletin sevgi ve güvenine dayanarak hep birlikte ileri gideceğiz. türkiye cumhuriyeti mes'ut, muvaffak ve muzaffer olacaktır."

efendiler, meclisçe cumhuriyet kararı 29/30 ekim 1923 gecesi saat 20.30'da verildi. on beş dakika sonra, yani 20.45'te cumhurbaşkanı seçildi. durum, aynı gece bütün memlekete bildirildi ve her tarafta gece yarısından sonra yüz bir pâre top atılarak ilân edildi.