türkiye'nin denizcilik tarihinde askeri veya sivil bazı gemilerinin ismi, halk arasında mit haline gelmiş, romanlara konu olmuş, adına şiirler yazılmıştır. bu efsanevi gemiler arasında ertuğrul fırkateyni, hamidiye kruvazörü, yavuz zırhlısı, nusrat mayın gemisi ve savarona yatı öne çıkar. onlardan biri de abd'ye sefer yapan ilk türk ticaret gemisi gülcemal'di. 1920'den sonra dört kez atlas okyanusu'nu geçen ve özgürlük anıtı'nın bulunduğu ellis adası'nın yanından new york limanına varmıştı gülcemal. o dönem için bu yolculuklar geminin bağlı olduğu ülkeler için büyük bir iftihar vesilesiydi.

1874 yılında germanic adıyla denize indirilen gülcemal, sonraki yıllarda titanic'i de yaptıracak olan ingiltere'nin dev denizcilik şirketi white star tarafından inşa ettirildi. britannic adlı bir de eşi vardı. denizcilik tarihimizin usta yazarı merhum eser tutel, gülcemal'in o yıllarını şöyle betimliyor:

"maviye boyalı bacalarındaki beyaz yıldız forsuyla gerçekten zarif bir gemiydi germanic. 142 metre uzunluğunda, 14 metre genişliğindeki geminin üst güvertesi boydan boya açıktı. 5071 gros tonluk olup, su altında kalan kısmın derinliği 10 metreyi buluyordu. 85 ton kömür yakarak saatte 15 mile yakın bir hıza erişebilecekti. bu, o günlere göre rekor denebilecek bir hızdı. her biri kumpanyaya 200.000 ingiliz lirasına mal olan bu iki eş geminin 130 kişilik mürettebatı her an işinin başındaydı. mutfağında en mutena yemeklerin hazırlanıp yolculara sunulması için soğuk hava depoları, çeşitli etler, nadide av hayvanları, değişik ve en kaliteli deniz ürünleriyle doluydu. süt bile, ambarının bir bölümünde beslenen ineklerden her gün sağılarak servis ediliyordu. geminin birinci mevki süit ve lüks kamaralarında 220 yolcu misafir ediliyordu. sırf konfordan fedakarlıkta bulunmamak için gemiye özellikle ikinci mevki kamara konmamıştı."

germanic, 30.05.1875 günü ilk seferine çıktı. 40 yıl boyunca abd'ye binlerce yolcu, tonlarca yük götürdü. 1902 yılında eşi britannic söküldü, germanic ise bir kanada firmasına satıldı ve adı ottawa oldu. yedi yılını da ağırlıkla yeni dünya'ya göçmen taşıyarak geçirdi. 1910, öyküsünü bambaşka bir coğrafyada sürdürmeye başladığı yıl oldu. osmanlı imparatorluğu'nda yolcu ve yük taşıyan seyr-i sefain idaresi, 36 yaşındaki gemiyi 15.110 altın liraya satın aldı. gemiye dönemin osmanlı sultanı v. mehmet reşat annesinin ismini verildi: gülcemal.

gelelim gülcemal'in osmanlı'daki görevlerine

osmanlı'daki görevine başlamak için tümüyle elden geçirildikten sonra neler yaptı gülcemal, ona bakalım. denizcilik kayıtlarında ağırlıkla karadeniz hattında hizmet verdiğini görüyoruz. sultan v. mehmet reşat, 1911 yılında selanik, manastır ve kosova'yı kapsayan rumeli seyahatine onunla başladı. birinci dünya savaşı'nda cephane nakliyesi ile hastane gemisi olarak görev aldı. 10.05.1915'te ingiliz denizaltısı e-14 tarafından imralı adası önlerinde torpillendi. iki yıl istanbul'da onarımda kaldı. savaştan sonra osmanlı ordusunda görev yapan alman subay ve askerleri ülkelerine taşıdı. posta seferlerine devam etti. 1920-21 yılları arasında dedeyan vapur acentesi tarafından kiralanarak, süvarisi lütfi kaptan ve türk mürettebatı ile köstence, istanbul, napoli ve marsilya üzerinden new york'a dört sefer yaptı. böylece atlas okyanusu'nu geçen ilk türk ticaret gemisi oldu.

başkanlığını ismet inönü'nün yaptığı lozan barış konferans heyetini taşıyan da oydu. 1923 sonlarında nüfus mübadelesi anlaşması gereğince yunanistan'dan gelecek mübadilleri selanik'ten istanbul'a ve izmir'e getirdi. cumhuriyetin ilanından sonra yeniden seyr-i sefain idaresi'ne devredildi ve karadeniz, ege ve akdeniz hatlarında posta seferleri yaptı. karadeniz kıyısında inebolu, zonguldak, sinop, gerze, samsun, trabzon gibi limanlarda çok sevildi ve namı "uğurlu gemi" olarak anılmaya başladı.

cumhurbaşkanı atatürk de birkaç kez gülcemal ile seyahat etti. 1934'te iran şahı pehlevi'yi gülcemal vapurunda ağırladı. 1930'ların sonunda iyice yaşlanmıştı. 1937'de hizmet dışı bırakıldı, haliç'e çekildi. 1949 yılında limanda depo olarak kullanılır durumdaydı. yenilenerek hizmete mi girecek, yoksa söküme mi verilecek tartışmaları arasında hurda olarak italyanlara satıldı. 1950'de messina'ya götürülerek söküldü. 75 yıllık yaşamının yarıdan fazlasını türk gemisi olarak geçiren gülcemal'in hayatı böylece sonlandı.

1 Mart 1958'de Yüzlerce Kişinin Hayatını Kaybettiği Üsküdar Vapuru Faciası