Battı Balık Yan Gider Sözünün Ekonomideki Karşılığı: Batık Maliyet Yanılgısı
sunk cost fallacy (batık maliyet yanılgısı), batmış ve batırılmış olanın hala neden sürdürülmek istendiğini açıklayan bir yanılgı.
bu fenomenin kapsadığı çember o kadar geniş ki, insan ilişkilerinden aldığınız sinema-tiyatro biletlerine, okuduğunuz kitaplardan oynadığınız borsaya kadar geçerli.
batık maliyet yanılgısı kısaca, bir süreç üzerinde belirli bir emek harcanmasının ardından, vazgeçilmek istense de kat edilen yoldan dolayı sürece devam edilmesinin bize verdiği zarardır. insanlar emek verdikleri işe devam etmeye eğilim gösterirler çünkü boşa gitse bile yatırımlarına sahip çıkmak isterler. bir projeye veya kişiye ne kadar çok yatırım yaparsak, onu bırakmak o kadar zor olur. beynimiz bizi bir şeye ne kadar çok enerji koyarsak o şeyin o kadar değerli olduğunu düşünmeye sevk eder.
çok küçük birkaç örnekle başlayalım...
şu kısa videodan biraz fikir sahibi olalım
kişiler batık maliyet yanılgısı tuzağına özellikle; çok zaman, para, enerji, sevgi vs. yatırımlarında bulunduğunda düşerler. nesnel bir bakışla hiçbir anlamı olmasa dahi yatırılan para devam etmek için sebep oluşturmaya başlar. kişi ne kadar çok yatırım yapmışsa yani batık maliyeti ne kadar büyükse planını devam ettirme arzusu da o kadar güçlü olur.
gündelik hayatta karşılaştığımız aşağıdaki örnekler hep batık maliyet yanılgısı içinde olan bir zihnin düşünceleridir.
örnek 1
uzun süredir sigara içen birisi, sigarayı hayatından çıkarıp çıkarmama konusunu düşünmektedir. son noktada "20 yıldır bu mereti içiyorum, zaten ne kadar ömrüm kaldı ki, bu saatten sonra bıraksam ne olacak." kararında karar kıldıysa, kişi, bu kararı gelecekte sağlayacağı fayda ve zararı gözeterek değil, geçmiş dönemdeki kötü deneyimine bakarak "battı balık yan gider" düşüncesiyle almaktadır.
örnek 2
5 günlük bir eğitim için 1000 tl para ödeyen bir kimse, 2 gün eğitim aldıktan sonra bu eğitimin kendisine hiçbir şey katmadığını fark etmiştir. bu kişinin, bu eğitime önden para ödediği ve eğitimin zaten %40'ını tamamladığı için eğitime son gününe kadar katılması gerektiğini düşünmesi de bir tür batık maliyet yanılgısıdır.
örnek 3
kişinin sorunlu bir duygusal ilişkisi vardır. partneri ve yaşadığı ilişki, kişiyi mutlu etmemektedir. ama bu kişi, ilişkisine ve partnerine aylarca ya da senelerce o kadar duygusal enerji yatırımı yapmıştır ki, sorunlu ilişkisinden ve partnerinden vazgeçmenin yanlış olacağını düşünmektedir. kişi içinde bulunduğu durumunu önceki yatırımlarına bakarak korumaya devam ettirmektedir.
örnek 4
bir üniversite öğrencisi girdiği üniversite bölümünün bir yılın sonunda kendisine uygun olmadığını fark etmiştir. bu öğrenci zaten bir yıllık bir yatırım yaptığı için bu bölümü sonuna kadar götürmesi gerektiğine inanmıştır.
örnek 5
borsa oynayan bir kişi 10 dolardan bir hisse satın almıştır. kısa vadede hisse 8 dolara düştüğünde bu kişi zarar etmesine rağmen hissesini elden çıkarmak istememektedir. kişi sadece hisselerin iniş çıkışlarını gözlemleyen ama borsa oynamayan biri olsaydı, bu hisse 8 dolara düştüğünde hisseyi almayacaktı. ama şu anda batık maliyet yanılgısına uğradığı için daha da zarar etme olasılığı olmasına rağmen hissesini satmamaktadır.
bu borsadaki batık maliyet olayının temelini x-y analitik düzleminde anlatayım. grafiğe bakalım:
grafik, nesnel olarak tanımlanmış kazançlar ve kayıplar ile bir kişinin bu tür kazanç ve kayıplara koyduğu öznel değer arasındaki ilişkiyi temsil etmektedir. ilk yatırım düşünüldüğünde, yatırımcı a noktasındadır. önemli bir başarısız yatırım yapıldıktan sonra, yatırımcı b noktasındadır. b noktasında daha fazla kayıp, değerde büyük düşüşlere neden olmaz. ancak, kayıplar kazançlarla karşılaştırıldığında b noktasındaki kazançlar değerde büyük artışlarla sonuçlanır. bu nedenle, b noktasındaki bir yatırımcı, olası büyük kazançlar elde etmek için küçük kayıplar riskini alacaktır. b noktası, batık bir bedel ödeyen bir kişinin yeridir. a noktasındaki bir kişiye kıyasla, b'deki bir kişinin riskli bir yatırım yapması, yani batık maliyete fon eklemeye devam etme olasılığı daha yüksektir.
yukarıdaki kurguyla bu bilgiyi birleştirelim. 10 dolardan alınan hisse 8 dolara düşerek yatırımcıyı a noktasından b noktasına getirdi. yatırımcı bu noktada hissesinde daha fazla düşüş yaşamayı fazla kayıp olarak değerlendirmiyor. ancak bu noktada kazanmaya büyük bir değer atfediyor. yatırımcı b noktasındayken büyük kazanmak için çekilmemeyi, aynı noktada küçük kayıplar yaşama riskine tercih ediyor. hatta bu yatırımcı, hissesi 8 dolardan daha aşağı düşmesine rağmen muhtemelen hala bir süre hissesini elinde tutmaya devam edecek.
bir bakış açısına göre, insanların bu tür yanılgılara düşmesinin sebebi, ilkel beynin hayatta kalmak için kaynaklarını boşa harcamaması gerektiğini düşünmesiyle alakalı. kişi yaptığı yatırımlarla, bildiği metotlarla beyninde kısa yollar oluşturuyor ve önceden yapılan işlerle duygusal bağlar kuruyor. bu kısa yol ve duygusal bağlar çoğu kez zayıf analizle karar verme sonuçları doğuruyor. hayatın hızlı akışında çoğu kez üst beynin analiz yapmaya fırsatı olmuyor. mantıklı bir varlık olduğu düşünülen insanın kararlarını çoğu kez ilkel beyin ve duygular yönettiğinden bunun sonucunda insan yanılgılara düşüyor.
yukarıdakiler gündelik hayatımızda rastladığımız, bizzat kendimizin yaşadığı sunk cost fallacy örnekleriydi. biraz 1985'lerdeki büyük çaplı araştırma-deney grubu örneklerine değineceğim. bunlardan ilgimi çekenleri biraz açacağım.
deney 1 - tiyatro biletleri
deneyi yapanlar bir tiyatro serisinin bazı abonelerine indirim yapmaya karar veriyorlar. istedikleri kadar oyun izleme ayrıcalığına sahip olan abonelerden daha az ödeme yapanların, daha fazla ödeme yapanlara göre daha az oyun izlemeyi tercih edeceklerini tahmin ediyorlar. daha fazla ödeme yapanlar daha büyük bir batık maliyete sahip olacaklarından daha fazla tiyatro oyununa gelecek diye düşünüyorlar. önce denekleri bilet gişesine yaklaşan ilk altmış kişi olarak belirliyorlar. bunların bir kısmına 15 dolardan (normal fiyat), bir kısmına 7 dolardan (indirimli fiyat) ve diğer kısımına da 2 dolardan (indirimli fiyat) bilet satıyorlar. bunlardan oniki kişiyi deneklikten çıkartıyorlar. bunun nedenini, altı kişinin çift olarak bilet satın alması olarak açıklıyorlar. çünkü bir çiftin iki üyesinin farklı indirimlere sahip biletleri varsa, bir oyuna katılma ya da katılmama konusundaki ortak kararları verileri bağımsız hale getiriyor. deneyi yapanlar tiyatro sezonunu ilk beş oyun ve son beş oyun şeklinde ikiye bölüyorlar. çünkü sezonun ikinci yarısında birinci yarısına göre farklı bir sonuçla karşılacaklarını düşünüyorlar.
sonuçlar: tiyatronun ilk sezonunda, 15 dolardan (indirimsiz fiyat) bilet alan kişiler 4,11 ortalama ile, 7 dolardan (indirimli fiyat) bilet alan 3.29 ortalamaya sahip grubu ve 2 dolardan (indirimli fiyat) bilet alan 3.32 ortalamaya sahip grubu açık ara farkla geçiyor. ama ilginç bir şekilde, gruplar tiyatro sezonunun son yarısında önemli ölçüde farklı sayıda bilet kullanmıyorlar (ortalamalar genelde 2 civarı, üç bilet için de).
sonuç olarak normal fiyattan tiyatro bileti satın alanlar, sezonun ilk yarısında iki indirimden birinden bilet alanlara göre daha fazla tiyatro bileti kullandı. rasyonel iktisat teorisine göre, tüm deneklerin bilet kitapçığı ellerinde olduktan sonra, oyunlara eşit derecede katılmaları gerekirdi. indirimler rastgele dağıtıldığı için, grupların her oyuna katılarak tahmin edebilecekleri maliyet ve faydalar konusunda farklılık göstermemesi gerekirdi. ancak gruplar farklı batık maliyetlere sahip oldukları için katılımlar farklıydı. batık maliyet etkisinin dikkate değer bir kısmı vardı. etki, biletlerin satın alınmasını takiben 6 ay sürmüştü. ancak tiyatro dizisinin ikinci yarısında (satın alımdan 6 ila 9 ay sonra) etki görülmedi.
açıklama: batık maliyet etkisi, para yatırımı yapıldıktan sonra daha büyük bir çabayı sürdürme eğiliminde kendini gösterir. bu davranışın psikolojik gerekçesi, insanın savurgan görünmeme arzusuna dayanmaktadır.
deney 2 - akşam yemeği
aşağıda bir kurgu verilmiştir. deney grubundaki kişilerden bu kurgunun sonundaki soruyu yanıtlamaları istenmektedir.
evinize dönerken, yerel markette 3 dolara indirimli bir yemek satın alırsınız. birkaç saat sonra akşam yemeği vaktinin geldiğine karar verirsiniz. böylece yemeği fırına koymaya hazır olursunuz. sonra aklınıza bir fikir gelir. arkadaşınızı arayarak hızlı bir yemek için gelip sonra televizyonda iyi bir film seyretmek isteyip istemediğini sorarsınız. arkadaşınız "elbette" der. ikinci bir yemek ısmarlamak için dışarı çıkarsınız. ancak, indirimdeki tüm yemekler bitmiştir. bu nedenle, az önce 3 dolara satın aldığınız yemeği şu an 5 dolara (normal fiyat) almanız gerekir. eve gider ve iki yemeği de fırına koyarsınız. iki akşam yemeği tamamen piştiğinde, arkadaşınız sizi telefonla arar. hastalandığını ve gelemeyeceğini söyler. her iki yemeği de yiyecek kadar aç değilsinizdir. birini tekrar donduramazsınız. yemeklerden birini yemeli ve diğerini atmalısınız. hangisini yersiniz?
cevaplar:
3 $ akşam yemeği 2 kişi
5 $ akşam yemeği 21 kişi
tercih yok 66 kişi
sonuç: her iki akşam yemeğini seçmenin maliyetleri ve faydaları tamamen eşit olduğundan, geleneksel ekonomi teorisine dayanarak herkesin "tercih etmemeyi" seçmesi beklenir. ancak, batık maliyetler 5 dolarlık akşam yemeğinin çekiciliğini artırmıştır. 5$'lık akşam yemeği seçiminin birçok denek tarafından tercih edildiği görülmüştür. bu seçimi yapan deneklere göre bunu atmak 3$'lık akşam yemeğini atmaktan daha israflıdır. yine bu deneyde, batık maliyet psikolojisinde savurganlığın rolü incelenmiştir.
deney 3 - havayolu şirketi
aşağıda iki kurgu verilmiştir. deney grubundaki kişilerden bu kurguların sonundaki soruyu yanıtlamaları istenmektedir.
soru 3a. bir havayolu şirketinin başkanı olarak, şirketin parasının 10 milyon dolarını bir araştırma projesine yatırırsınız. amacınız, geleneksel radar tarafından tespit edilemeyecek bir uçağı piyasaya sürmektir. proje %90 tamamlandığında, başka bir firma radarla tespit edilemeyen bir uçağı pazarlamaya başlar. ayrıca, onların uçaklarının şirketinizin inşa ettiği uçaktan çok daha hızlı ve çok daha ekonomik olduğu açıktır. soru şu: uçağınızı bitirmek için araştırma fonlarının son % 10'unu kullanmalı mısınız?
cevaplar:
evet 41
hayır 7
soru 3b. bir havayolu şirketinin başkanı olarak çalışanlarınızdan birinden öneri aldınız. öneri, araştırma fonlarınızın son 1 milyon dolarını, geleneksel radarlar tarafından tespit edilemeyecek bir uçak geliştirmek için kullanmaktır. ancak başka bir firma, radarla tespit edilemeyen bir uçağı pazarlamaya başlar. ayrıca, uçaklarının şirketinizin inşa edebileceğinden çok daha hızlı ve çok daha ekonomik olduğu açıktır. soru şu: çalışanınız tarafından önerilen bu uçağı inşa etmek için araştırma fonlarınızın son milyon dolarını kullanmalı mısınız?
cevaplar:
evet 10
hayır 50
bu hikayeler arasındaki fark, söz konusu 3a için halihazırda yatırım yapılmış, 3b'de ise henüz hiçbir yatırım yapılmamış olmasıdır. b sorusuna yanıt verenlerin büyük çoğunluğu projenin kötü bir fikir olduğunu düşünürken, a sorusuna yanıt verenler ezici bir çoğunlukla devam eden inşaatı onaylamaktadır. projeyi tamamlamak için bariz bir ekonomik neden yok. yine de ortada zorlayıcı bir psikolojik sorun var gibi görünüyor: batık maliyet.
bu deneyin 4a ve 4b'li olanı da yapılıp gerçekten iki sorudaki bariz farkın batık maliyetten mi başka faktörlerden mi olabileceğinin cevabı aranıyor. sonuçlar 3a ve 3b sorularındaki kritik farkın, 3a sorusunda yatırımcıların batık bir maliyete maruz kalmasından kaynaklandığını ispatlıyor. batık bir maliyet durumundaki denekler, tamamlanan projenin başarılı olma olasılığında şişirilmiş bir tahmine sahipler.
açıklama: batık bir maliyete katlananların, batık bir maliyete katlanmayanların aynı projenin tahminlerine kıyasla bir projenin başarılı olma ihtimaline ilişkin tahminlerini şişirdiği görülmüştür.
konuyla ilgili daha bir sürü deney yapılıyor ama örnekleri burada kesiyorum
isteyenler aşağıda vereceğim linkin sonundaki kaynaklardan detaylı inceleme yapabilirler.
batık maliyet etkisi, paraya, çabaya veya zamana yatırım yapıldıktan sonra daha büyük bir çabayı sürdürme eğiliminde kendini göstermektedir. mevcut kararı devam ettirmek için motive eden önceki yatırım, kararı objektif olarak etkilememesi gerektiği gerçeğine rağmen bunu yapmaktadır. yukarıdaki örnekler bu uyumsuz davranışın psikolojik gerekçesinin savurgan görünmeme arzusuna dayandığına dair kanıtlarıdır.
sonuç olarak kendinizi batık maliyetlere dayanarak kötü kararlar vermekten kurtarmanın en önemli adımı, bu mantıksal yanlışlığı tanımaktır. sadece bunun farkında olmak, gelecekte daha rasyonel kararlar vermenizde size yardımcı olacaktır.