Bazı İşverenlerin Çalıştıracak İşçi Bulamıyorum Demesine Sebep Olan Durum: İkame Etkisi
arthur laffer ve ibn-i haldun’a göre ikame etkisi ve gelir etkisi, vergi temelli bir vazgecişi temsil eder.
vergi oranları ve vergi gelirlerini arttırmaya çalışan devlet, bu artışı belli bir noktaya kadar başarabilir. bir kırılma noktası vardır ki buradaki koyulan ekstra bir vergi yada arttırılan oran artık vergi gelirini arttırmayacaktır.
söyle ki piyasada 100 kişi olduğu ve kişi basına 100 tl vergi alındığını varsayalım. 100x100=10.000 tl vergi kazancı doğacaktır. ve kişiler icin dönüm noktası olan sınırın da burası olduğunu sayalım. vergiler 120 tl'ye çıktığında ise 120x100=12000 tl'lik vergi geliri beklenir. fakat bu gerçekleşmez. çünkü kişiler bu vergiyi ödememek icin turlu yollar deneyecektir. bunlardan birisi vergi kaçakçılığı ve en önemlisi de kaçak mal kullanımı.
ayrıca bu dönüm noktasına kadar kişiler kendini zorlamaya devam eder, buna gelir etkisi denir. ve bu noktadan sonra ne kadar zorlarsa zorlasın bu vergi yükü altında ezildiğini anlar ve boş zaman geçirmeyi çalısmaya tercih eder. işte ikame etkisi de budur.
hayali bir ekonomide kişilerin çalıştığı para ile sadece sigara aldığını varsayalım
kişiler tüm paralarını sigaraya harcar. ekstra vergiler ile 4 tl olan sigara 8 tl'ye çıkar, hatta 10 tl olur. kişiler sigara ihtiyaçlarını gidermek icin daha çok çalışır. gerekirse ek iş dahi yaparlar. ta ki bir noktaya kadar. o noktada yapılacak bir vergi artışı ile sigara 13 tl olur. iste burada kişi artık tütüncülerden sarma sigara almaya başlar. devletin 3 tl'lik sigaraya 13 tl almasını kabullenemez ve kaçak sigara içmeye başlar. devletin kaçak sigara artışı nedeniyle, arttırdığı bu vergiler gelirini arttırmaz, aksine azaltır. çünkü herkesin tekel sigarası içtiği anda yapılan artış kişilerin çoğunun kaçak sigaraya yönelmesine neden olmuş ve vergi gelirini de azaltmıştır.
aynı şekilde bu ekonomiyi şöyle de ele alabiliriz
kişiler sadece sigara almak icin çalışmaktadır fakat yapılan vergi artışları nedeniyle artık kazandıkları para ile sigara almakta zorlanırlar. eskiden maaşlarının tamamı ile 1000 paket sigara alabilen çalışan, artık 300 paket alabilmektedir. ve iste o dönüm noktası dediğimiz yerde yapılan artış ile kişi artık 1 maaşı ile sadece 250 paket sigara alabilecektir. ve kendi kendine şunu söyler: "ne kadar çok çalışırsam çalışayım aldığım para ile sigara alamıyorum. daha çok çalıştıkça daha çok sigara alamıyorum aksine azalıyor. çocuklarımı bile görmüyorum çalışmaktan ama yine de her geçen gün daha az sigara alıyorum. böyle yaşanmaz ben işi bırakıyorum."
işte burada kişi hem sigara içmekten hem de çalışmaktan vazgeçer. böylelikle hem işsizlik artar, hem devletin vergi geliri azalır.
yine tekrar etmekte fayda var ki; kişilerin vergi artışlarına karşı daha çok çalışması sürecinde gelir etkisi hakimdir. bir noktaya ulaşınca -ki burası tak etme noktasıdır- oradan sonra kişi çalışmaktan da tekel sigarasından da vazgeçer. buradan sonra ise ikame etkisi başlar.
bunu bize grafik ile anlatan laffer eğrisi aslinda su kadar anlattığım şeyi çok iyi özetlemekte.