Bruce Willis'in Aktörlüğü Bırakmasına Sebep Olan Afazi Hastalığı Nedir?
Nedir, ne değildir?
afazi, beynin sol yarı küresinin hasara uğraması (inme, şiddetli kafa travması vb.) sonucu ortaya çıkan bir dil bozukluğudur. sol yarı küre dil merkezleri olarak adlandırılan broca ve wernicke alanlarını içerir. broca'nın hasar aldığı durumlarda tutuk (broca) afazisi, wernicke'nin hasar aldığı durumlarda ise akıcı (wernicke) afazisi görülür. tutuk afazide sözcük seçememe, sözcük üretememe, dilbilgisel yapıları kullanamama gibi bozukluklar görülürken akıcı afazide bağlam dışı sözcük kullanımı, anlamsız sözcük öbekleri ve konuşulanı anlamama gibi bozukluklar ön planda olur. her iki bölgenin hasar almasıyla ise global (total) afazi ortaya çıkar bu tipteki bir afazi hastasında dil işlevi tamamen sıfırlanır (unutmayalım ki dil işlevleri sadece konuşmak değildir). bu 3 temel tip dışında anomik, transkortikal, subkortikal, kondüksiyon gibi pek çok afazi tipi vardır.
dizartri gibi konuşma bozuklukları ise afaziye eşlik edebilir, ancak afazi bir konuşma değil dil bozukluğudur. terapiler bu hastalığın tamamen veya kısmen iyileştirilmesinde çok yardımcı olur, ancak hem hastanın yakınları hem de hastanın kendisi için çok sabır gerektiren bir iştir.
Biraz daha girelim
afazi etimolojik olarak konuşma yitimi anlamına gelse de aslında yitirilen sadece konuşma değil, dilin kendisi. yani afazik kişide ifade ve kavrama tamamen veya kısmen kayboluyor.
örneğin doğuştan sağır olup tüm hayatı boyunca işaret dili kullanmış bir insan afazik olduğunda işaret dilini kullanamaz/anlayamaz hale gelip, konuşan insanların afazisine benzeyen bir işaret afazisi geliştirebiliyor.
afazi sık görülen bir durum. inmede, kafa travmalarında veya tümör kaynaklı beyin hasarlarından sonra her üç yüz kişiden birinde kalıcı afazi geliştiği tahmin ediliyor. ancak çoğu kişide kısmen iyileşme görülüyor. afazinin migren atağı veya epilepsi nöbeti sırasında ortaya çıkan sadece birkaç dakika süren geçici türleri de var.
1960'larda afazi araştırmasının öncüsü sayılan hughlings jackson bu tür hastalarda önermeli konuşmanın bulunmadığını ve iç konuşmayı da yitirdikleri için kendi kendilerine de konuşmadıklarını öne sürüyor. diyor ki "afazikler soyut düşünemez ve bu açıdan bir köpeğe benzerler."
19. yüzyılın başından beri kaydedilmiş afazik hikayelerine baktığınızda hughlings jackson'ın haklı olduğu örnekler görebiliyorsunuz. ancak tam tersi hikayeler de var. bazı hastalar hiç konuşamasalar, konuşmayı anlayamasalar bile mantıklı ve sistemli düşünmek, plan yapmak, hatırlamak, tahmin etmek gibi düşünsel işlevleri koruyabiliyorlar.
afazi, bir insanın içsel yaşantısını da dış yaşantısı gibi bitiren nihai bir felaket olarak biliniyor ve hasta diğer insanlar tarafından "fiziksel ölümü bekleyenler" adı altında etiketleniyor. oysa iletişimin bir dolu yolu var ve yıllar içinde de olsa bunu öğrenip sosyal hayata katılabilen hasta hikayelerini okuduğunuzda insan beynine bir kere daha şaşırıyorsunuz.
afazi hastaları ilk zamanlarda kendilerini yalıtılmış ve dışlanmış hissedebiliyorlar. hastalığın şokuyla hayattan vazgeçebiliyorlar. eğer çevreden de benzer bir tavır görürlerse kaybolup gitmeleri çok kolay oluyor. böyle durumlarda hasta yakınlarının dil gerektirmeyen etkinliklerle, küçük gezilerle hastayı heveslendirmesi ve onu yaşamaya geri çağırması gerekiyor.
temelde akıcı ve tutuk olmak üzere iki tip afazi vardır
akıcı afazi türleri
wernicke afazi, beynin temporal lobunun hasarı sonucu ortaya çıkar. konuşmanın akıcı fakat anlamsız olduğu afazi türüdür. bu kişilerin konuşmalarını takip etmek ve anlamak güçtür. kendileri de diğer kişilerin konuştuklarını anlamada zorluk yaşarlar. hatalarının farkına varmazlar.
kondüksiyon afazide, tekrarlama problemleri görülür. dili anlamada sorun yaşamazlar ancak konuşmada hatalar gözlemlenir. hatalarının farkındadırlar.
transkortikal afazi ise, wernicke afazi ile benzerlik gösterir. ancak transkortikal afazide tekrarlama sorunu vardır. okuma, yazma ve anlamaları problemlidir. konuşulanları anlayamazlar.
tutuk afazi türleri
broka afazide hasta, dili ifade etmekte zorlanır. bu nedenle konuşmaları yavaştır. büyük çabalarla konuşurlar ve konuşmada ritm kaybolmuştur. buna rağmen işitsel anlamada herhangi bir problem görülmeyebilir. yazma ve okuma güçlükleri söz konusudur.
transkortikal motor afazi, broka afazi ile benzerlikler gösterir. okuma ve tekrarlamada problem olmasa bile, spontane konuşmada ve cümle kurmada problem vardır. işitsel anlama durumları normaldir.
global afazi, en sık görülen ve en şiddetli afazi türüdür. konuşma, anlama, okuma ve yazma problemleri söz konusudur.
afazi belirtileri
- konuşmada zorluk
- anlamsız cümleler kurma
- konuşma dilinde olmayan kelimeler kullanma
- cümle yapısı bozuk, kısa ve eksik cümlelerle konuşma
- yazmada, okumada ve anlamada zorluk çekme
- kelimeleri yanlış hatırlama
- yazı yazarken anlamsız ya da yanlış yazma görülebilir.
afazi, nörolog tarafından teşhis edilir. afaziden şüphelenilen durumlarda hasta, dil ve konuşma terapistine yönlendirilir. afaziden şüphelenilen hastaya afazi değerlendirme testleri (gat, eat, add) uygulanır.
afazinin standart bir tedavisi yoktur. kişinin yaşı, sağlık durumu, cinsiyeti, eğitim düzeyi, afazinin şiddeti, hasar gören beyin alanı ve bu hasarın yaygınlığına göre farklı rehabilitasyon yöntemleri uygulanır. afazinin tipine göre kısmen ya da tam iyileşme sağlanabilir. ilk bir yıl içinde uygulanan terapiler daha iyi sonuç vermektedir.