Cansız Varlıkların da Sosyal Hayatın Parçası Olduğunu Savunan Görüş: Actor Network Theory
nedir, ne değildir?
actor network theory... tr. aktör/fail ağ kuramı.
bruno latour'un öncülüğünü yaptığı bu kuram, doğa bilimleri ile sosyal bilimler arasındaki ilişkileri farklı bir perspektiften sorgulamayı dert edinmekte. bu perspektif iki kavrama yaslanıyor: heterojen ağ ve sosyo-teknik asamblaj.
latour diyor ki toplum heterojen bir yapıdır ve içinde bir sürü aktör bulunur. buraya kadar söylediği yeni bir şey yok aslında. lakin aktöre yüklediği anlam, insanmerkezcilikten uzaklaşarak insan olmayan varlıkları da kapsamına alıyor. böylece egemen bağış, saç kurutma makinesi, rende, tavuk, çekiç ali, paspas, demokratik kongo cumhuriyeti, rimel, deniz tarağı, sedir, çam, kaya, çocuk bezi vb. bütün varlıklar toplumsala etkileri olan failler olarak dikkate alınır. latour, böylece bugüne kadar failliği söz konusu bile edilmeyen insandışı (non-humans) varlıkları da "hetorejen ağ"a katarak aktörler arasında demokratik bir birliktelik sağlamış olur ve insan olmayan varlıkların, en az insanlar kadar toplumu şekillendirip dönüştürme gücüne vurgu yapar.
dahası latour, bir adım daha atarak actor kavramını da aşarak actant kavramını üretir. böylesi yeni bir kavrama ihtiyaç duymasının nedeni, aktör/fail kavramının eylemin (fiilin) sahibine odaklanması,oysa latour'un bu yeni perspektifinde binlerce, yüzmilyonlarca, milyarlarca farklı failin fiilinini, yani hangi fiilin hangi faile ait olduğunu bilmenin mümkün olmamasıdır.
sonuç olarak, bu kurama göre bütün fiiller, insan ve insan olmayan actant'ların yekûnunun oluşturduğu ilişkilerden tebarüz eder. genel olarak bu kuram ve özelde de latour, iktidar ilişkilerini sulandırdığı için hayli eleştirilir. yeri gelmişken ben de eleştireyim: eyyy latour efendi, o bahsettiğin hetorejen ağ içinde egeboy'un failliği ile rendenin faillliği nasıl aynı ontolojik düzlemde incelenebilir, sen bunu açıkla bi bana önce. yok actantmış, yok failmiş. laflara bak!
1) ayrıntılar için latour'un şu kitaplarına bakılabilir:
- we have never been modern, 1993.
- reassembling the social, 2005.
2) ilaveten callon, mol ve law ile feminist teknobilimci haraway'in de bu kuramın oluşturulmasında payı olduğunu hatırlatır, ukteci ruz'a selamlarımı iletirim.
3) bu kuramı istanbul depremi üzerinden "yeryüzü" nün failliğini dikkate alarak inceleyen türkçe bir çalışma için bkz. ebru kayaalp, onur aslan, "belirsizliğin bilimi: beklenen istanbul depremi ve uzmanlar antropolojisi", toplum ve bilim, sayı 144, 2018, s.124-146.
4) (bkz: sosyal konstrüktivizm)
özellikle şu salgın döneminde sosyologların gündemine acilen girmesi gereken sosyo-materyal bir kuramdır
nitekim bu kuramın alameti farikası geleneksel sosyal teorilerin aksine insan olmayan eyleyenlerin (bkz: actor) (bkz: actant) failliğine (bkz: agency) yaptığı vurgudur. daha önce çoğumuzun haberi dahi olmayan bir virüsün pratiklerimizi (seyahat, hijyen, araç kullanımı, sokakta yürüme vs.vs.) ve hatta ahlaki ve etik düzenlemelerimizi (bkz: assemblage) nasıl değistirdiğini (salgindan onceki bir çok davranış örüntüsünün bir anda meşru-gayri meşru ekseninde değerlendirilmeye başladığını göz önüne alın. maske takıp takmamak gibi bir pratik artık etiğin konusu olabiliyor) düşünün. bu durum latour'un, bazı etik değerlendirmelerimizin cansız nesnelere devredildiği tezine güzel bir örnek.
uyanın sosyologlar. ontolojisi ve epistemolojisi gereği pratik düzeyde kavranması çok kolay olmayan bu kuram bir çok sosyal fenomeni kara kutusundan kurtarmak için sizi çağırıyor. bunun için koşullar çok uygun şu an.