not: hatasız düşünme sanatı kitabı bir 'kişisel gelişim kitabı' değil, öyle bile olsa ben sevdim. çok zekice yazılmış, işi bilen bir iş adamın (rolf dobelli) denemeleri. işte ilk kitabın özeti. miras değil, yarı alın teri. müflis bakkal gururla sunar:

1. hayatta kalana bağlılık

mezarlıkları neden ziyaret etmelisiniz?

gündelik hayatta başarı ihtimalleri olduğundan çok daha fazla görünür. kaybetmek çok daha kolayken kazanmak nadiren gerçekleşir. mesela 100 yazar adayından sadece biri başarır. geriye kalansa projelerin, kariyerlerin mezarlıklarında çürüyüp gider.

2. yüzücü vücudu yanılsaması

harvard gerçekten iyi bir üniversite mi? bilmiyoruz...

kişisel gelişim kitaplarında veya başka yerlerde size vaadedilen güzellik, başarı, seksilik, karizma veya mutluluk aslında boştur, aldatmadır. çelik gibi sıkı kaslar ve güzel bir vücuda sahip biri, yüzdüğü için değil, genetik kodu böyle olduğu için yüzücü oluyor. harvard'a giden öğrenciler zaten zeki olduğu için belki de 'başarı' zaten dışarıdan geliyor olabilir.

3. aşırı güven etkisi

bilginizi ve vasıflarınızı gözünüzde neden büyütürsünüz?

her zaman kötü olasılıkları gerçek veri kabul edin. böylelikle gerçekçi yaklaşıma daha çabuk alışırsınız.

4. sosyal ispat

50 milyon insanın yaptığı bir şeyin doğru olduğunu ısrarla iddia etmesi o şeyi doğru yapmaz.

sürüye uyarız. sürü bizi etkiler. çünkü genetik kodumuzda bu vardır. elli bin yıl önce tepenin ardında beliren bir gölgeyi fark eden klan üyeleri tabanları yağlamışsa siz de tüyersiniz. durup da kaçmalı mıyım diye düşünmezsiniz. bu faydalıdır. ama günümüzde bir komedi dizisinde nerede gülmene karar veriyorlarsa durum sıkıntılıdır. çoğunluğa uyma. kierkegard kalabalık yalandır, demiş.

5. batık maliyet yanlışı

zararın neresinden dönerseniz kardır...

bir işi, ilişkiyi, parayı vs. batırdıysan, sırf bunun için devam etmene gerek yok, giden paraya ya da maliyete siktir et deyin ve önünüze bakın.

6. karşılıklılık

kimsenin size içki ısmarlamasına neden izin vermemelisiniz?

milyon yıldır aynı kural. her şey karşılıklıdır. süper marketlerde size beleş sunulan ikramları kabul etmeyin. kendini o ürünü almak zorunda hissedersin.

7. doğrulama eğilimi 1

özel durum sözünü duyduğunuzda aman dikkat!

hali hazırdaki bilgilerimizle inançlarımızla uyumsuz görünen yeni bilgileri eleriz. onları görmezden geliriz. 'doğrularımızı' kritiğe tabi tutmak göt ister. çoğu insan da bundan kaçar.

8. doğrulama eğilimi 2

sevdiklerinize kıyın.

inançlarınız, doğrularınızı, iyilerinizi, kötülerinizi mutlaklaştırmayın. belki de öyle değillerdir.

9. otorite ön yargısı

otoritelere karşı neden saygısız davranmalısınız?

otoritelerin yanında kendi başımıza düşünmeyi bir basamak aşağı çekeriz. elbette yersiz ukalalık yapmanın anlamı yok ama yine de otoritenin de yanılabildiği pekala doğrudur.

10. zıtlık etkisi

neden manken kız arkadaşlarınızla görülmemelisiniz?

karşımızda aynı anda daha çirkin, daha ucuz, daha küçük vs. gibi bir örnek varsa, bir şey daha güzel, daha pahalı, daha büyük görünür. yani mesela erkek arkadaşınızın yanına giderken sizden daha iri memeleri olan biri kızı götürmeyin. erkekseniz daha yakışıklı bir herifle dolanmayın. değeriniz azalır.

11. hazırda bulunma etkisi

yanlış bir şehir haritası hiç yoktan iyi midir?

sevgiliz çok güzel ama uzak bir şehirde. yakınınızda da fazla güzel değil ama biri var.

yani aslında kolay olana yönelmenin düşünce hatası. dedem seksen yaşında ve hala sigara içiyor, hah, demek ki sigara o kadar da zararlı değil, ver bil dal

aklınıza gelen örneklerin kolaylığından yola çıkarak . yani hazırda bulunan en zahmetsiz seçeneğin seçilerek . kendimize bir kurgu inşaa ederiz. bir dünya görüşü yaparız. bir şeye çok sık atıfta bulunursanız ona giderek daha çok inanırsınız.

12. önce daha da kötüleşir sonra düzelir tuzağı

bunun için dinler örnek verilebilir: dünya berbat bir yerdir acılar, hastalıklar, kıyımlar.sabret, cennete gideceksin.

13. hikaye ön yargısı

hikayesi olan işler daha çok kazandırabilir. hikaye işi basitleştirir. hakikati çarpıtır. hikayesi olan bir şarkıcı daha çok ilgi çeker. 'ürün' ü değerlendirirken rasyonel bir tutumla değil de hikayesine bakıyoruz. hemen her şeyi bizim için 'anlamlı' bir hikayeye sokup onu çarpıtıyoruz.

14. geri görüş ön yargısı

geriye dönük yargılarımız vardır ve bununla geleceğe bakarız. halbuki gelecek öngörülemezdir.

15. şoför bilgisi

gazetecileri neden ciddiye almamalısınız.

kendi dünyamızda bir tür yeterlilik çemberi içindeyizdir.

bir konuda gerçekten bilgi sahibi olanlar ne bilip ne bilmediklerinin farkındadırlar ama onun dışına çıkınca her konu birer boş laf balonunun içine girer. şoförler de gazeteciler de çok ve farklı mevzularda konuşur ama boştur.

16. kontrol yanılsaması

çok az şeyin kontrolü elinizdedir.

çok az şeyin üzerinde gücümüz vardır. hayatımız aslında çoğu zaman başka süreçlerin elinde oyuncak gibidir.

17. teşvik hassasiyeti

insanlar teşvik sistemlerine cevap verir.makarna ve kömürle oy kazanabilirsin. amaç kimsenin umurunda olmaz. teşvik işin içine girdiğinde sonuçlar farklı olacaktır.

18. ortalamaya gerileme

başarı da başarısızlık da dalgalanmalara uğrar. hastasınız ve doktora gittiniz. biraz daha iyisiniz. birkaç hafta sonra yine gittiniz ve daha da iyisiniz. ne başarılı bir doktor deriz ve bu bir yanılgıdır. hastalığınız ya tümden geçecek ya da artacaktı. uzun süren soğukların ve sıcakların eninde sonunda ortalamaya gerileyeceği açıktır. gündelik hayatta da bu böyledir.

18. kamusal mülkiyet trajedisi

çıkar bireylere ama maliyet topluluğa aitse işte kamu zarar görecektir.

19. sonuç ön yargısı

işin doğrusu sonucu değil süreci değerlendirmektir. kötü sonuç iyi bir kararla da gelebilir ve bunun tersi de doğru olabilir.

20. seçenek ikilemi

çok kadın hiç kadındır. fazla seçenek bizi hasta eder.

21. sevilme yanılgısı

sevildiğimiz hissetmek bizi av yapar. özellikle satıcılara. iltifat her durumda hoşa gider ama bu tuzağa atılan yemdir de.

22. sahiplik etkisi

burnunuz bile size emanet edilmiş. her an geri alınabilir.

23. mucize

hayatta bazı tuhaf rastlantılar olur ve bizler buna anlamlar yükleriz.

24. grup düşüncesi

gruplar rahatlık verir ama farklı olmayı da göze almak lazım. bazen grup halinde de yanılabiliriz. ve bu çok yaygındır.

25. olasılık ihtimali

özellikle iş hayatında risk her zaman vardır ve bunları kestirmek çok zordur.

26. sıfır risk yanılgısı

hayat rus ruleti oynamaktır. sıfır risk cennettedir.

27. enderlik yanılgısı

rara sunt cara demiş romalılar. az olan kıymetlidir. buna biz türkler de 'uzak yerin somunu büyük olur ' demişiz. iki kızdan birini seçip evlendiniz. aklınız diğerinde kalacaktır. seçeneklerden biri elimizden alındığında artık olmayan seçenek daha cazip görünür.

28. temel oran ihlali

detaylı açıklama, nesnel bakışımızı istatistiksel gerçeklerden uzaklaşmasına sebep olur. örneğin migrenin sebebi viral enfeksiyon da olabilir beyin tümörü de.

viral sebep diğerinden çok daha sık ( yüksek temel oran ) görülür. haliyle doktor tahmin olarak tümörden değil sorunun virüsten kaynakladığını düşünür. yani egzotik hastalıkları düşünmeden önce ana olasılıklara bakın. ancak tıpta temel oran ihlaline karşı bir eğilim vardır. dr. haus'u anımsayın.

oysa mesela gazetecilerin politikacıların ekonomistlerin en çok en çok düştüğü hatalardanmış temel oran hatası.

29. kumarbazın yanılgısı

20 kere siyah topa oynadınız, ya da yirmi kez tura geldi. bir sonraki kırmızı ya da yazı gelmesi hala yüzde elli olasılıktır. hayatta her şey birbirine bağlı bir yön izler.

30. çıpalama

diyelim bir öğretmensiniz. iyi notlar alan bir çocuk var. siz bu çocuğu değerlendirirken eski notları çıpa olarak kullanırsınız. gündelik hayatta bazı şeyleri tahminler yoluyla bulmaya çabalarız ve çıpalar atarız. ancak bu her zaman mantıklı değildir. satıcı pazarlığa kalkışan müşteri için çıpaları hep yukarıdan atar değil mi?

31. tümevarım

tek biz gözlemden yola çıkıp her şeyin genel prensibi olduğuna inanmaya eğilimliyiz. oysa tek bir karşıt gözlem yıllardır sürecek yanılgıyı o saniyede çöpe yollar. yarın da hayatımıza devam edeceğimiz düşünürüz. eh bu da olmasa yaşanmaz ki... bu konuda hayli dil dökmüş david hume un kemikleri sızlasın. ve walter benjamin'den gelsin: 'ölüm ve vergiler dışında hiçbir şey kesin değildir.'

tümevarım işe yarar ancak ona iman etmek tehlikelidir.

32. kayıptan kaçınma

bir kayıp aynı büyüklükte bir kazançtan iki kat daha fazla duygusal ağırlıktadır. yani kazanacağınız bin liraya mutlu olsanız da, kaybedeceğiniz bin lira çok daha ağır bir mutsuzluk ortaya çıkarır. o yüzden birini ikna ederken kazanç değil kayıptan korunma ilkesi üzerinde yürünebilir.kötü, iyiden güçlüdür. sokakta kötü bir yüzü sevimliden daha önce fark ederiz.

33. sosyal aylaklaşma

yolda kalmış bir arabayı iterken nasılsa başkaları itiyor deyip kendinizi o kadar da sıkmazsınız. faytonu çeken iki at vardır ama çekmeyi iki atlık bir güç gerçekleştirmez. yani sosyal ve küçük bir sahtekarlık durumu.insanlar grubun arkasına aklanır. böylece sorumluluk grupta dağılır. birini linç ettiğinizde sorumluluk kimindir. grubu dezavantajları, bireysel tutumları ön plana çıkararak aşılabilir. yaşasın meritokrasi!

34. üstel büyüme

tek bir kağıdı kolayca yırtabilirsiniz ama onu yirmi defa katladığınızda işler değişecektir. eski insanlar ne kadar mamut avlarsa o kadar çok karnını doyacağını biliyordu.basit doğrusal artış tahmin edilebilir. ancak yüzdeler ve üstel artışlar için sorun bu kadar kolay değildir.

35. kazananın laneti

açık artırmanın kazananı aslında satışın kaybedenidir. yapılan bir pirus zaferi'dir. çünkü malın veya hizmetin 'gerçek' değeri pek o kadar belli değildir.

36. temel ilişkilendirme hatası

özelikle olumsuz olaylarda bu sık yapılır. savaşların suçunu tek bir kişiye/ olaya yükleriz. parmağın gösterdiği yere değil çoğu zaman parmakla ilgileniriz. diğer insanlara fazla takıntılıyız ve bunun evrimsel bir geçmişi var: gruba aidiyet hayatta kalmak için gerekliydi. dışlanmak ölüm demekti. o yüzden diğerlerine fena halde bağlıydık. haliyle başka insanları bu kadar çok göz önünde bulundurmak kaçınılmazdı. o yüzden şimdi de vaktimizin yüzde doksanını başkalarını düşünerek harcıyoruz. sonuç: oyunculara değil, oyuna bakın.

37. yanlış nedensellik

bir araştırmaya göre anne babalarının çok kitabı olan öğrenciler daha başarılı olur. bunu duyan diğer veliler evlerini kitapla doldurmaya başlar. işte yanlış bir nedensellik. çocukları başarılı kılan tek sebep evdeki kitap sayısı olarak ilişkilendirilmiştir. oysa o ebeveyn belli ki eğitime daha büyük destekler sağlamıştır.

38. ayla etkisi

bir unsurun gözümüzü boyamasına izin veririz.sonra da bundan yola çıkarak olayın bütünüyle ilgili sonuçlara varırız.güzel ve çekici insanların daha iyi daha başarılı olduğunu düşünürüz. unutmamalı ki şeytan hiçbir zaman boynuzları ve uzun çatalıyla yanımıza gelmeyecektir.

39. alternatif yollar

riskler doğrudan göze çarpmaz. her zaman alternatif yollar düşünmek lazım. ancak riskli alternatif yollar her zaman için doğal yollardan daha tehlikeli olabilir. kolay paradansa alın teriyle kazanılan daha ciddiye alınmalıdır. montaigne ne demiş: 'ömrüm ne korkunç talihsizliklerle geçti . bunları çoğu hiç yaşanmadı.'

40. ön görü illüzyonu

kristal küre bakışımızı nasıl çarpıtır. yani: öngörülere karşı eleştirel olun, sabahattin önkibar'ı veya ramazan kurtoğlu'nu ciddiye alırken biraz daha düşünün

41.birleşme hikayesi

akla yatkın hikayeler neden kandırabilir?

iki tür düşünme tarzından söz ederler: birincisi sezgisel, otomatik ve doğrudan düşünme; diğer bilinçli, rasyonel, yavaş, zahmetli, mantıksal düşünme. ne yazık ki çoğu zaman ilkini tercih ederiz. ilginç olansa sezgisel düşünmenin mantıksal hikayeleri çok sevmesi ama bu durum tehlikeli olabilir.

42. çerçeveleme

araba alırken neye dikkat etmeliyiz.

aynı şey farklı ambalajlarda farklı algılanır. aynı kadını tesettüre soktuğunuzda farklı bir kadın gibi görünür. bütünün belli bir unsuruna odaklanmanız çerçevelemenin tuzağına düşmeniz demektir. arana alırken kaç km de olduğuna fazla odaklanırsanız diğer kusurları göremeyebilirsiniz. saçmalık olarak değerlendirdiğiniz bir haberi, saygı duyduğunuz birinden dinlerken daha bir ciddiye alabilirsiniz.

43. aşırı hareket

bazı durumlarda bir şey yapmanın oturup beklemekten daha iyi olduğunu düşünürüz. çünkü genetik bellekte çabuk hareket etmek hayati bir durumdu. vahşi bir hayvan saldırısından kurtulmak için gerekliydi. belirsiz durumlarda bir şey yapma dürtüsünü duyarız, işe yarasa da yaramasa da. ama blaise pascal'a kulak verin: 'insanın en büyük talihsizliği odasında sakince durmamasıdır.'

44. ihmal yanılgısı

az çok bir çözüm varsa bunu denemelisin. ihlal etme. aksi takdirde belki de sorunun bire parçası senin varlığındır.

45. kendine hizmet eden ön yargı

başarı sahiplenilir; başarısızlık için bahaneler bulunur

46. hedonik uyum

yani kısaca işte, meslekte yükselebilirsin ama günün sonunda bunlar da kesmez. sizi mutlu eden şeylere de yatırım yapın.

47. öz seçilim yanılgısı

var olduğunuza şaşırmayın.

48. ilişkilendirme yanılgısı

deneyimler bazen sizi aptallaştırır. yani bir deneyim yaşadınız, tamam, bundan bazı sonuçlar çıkardınız ama bunu sınırlı tutun, fazla da genellemeyin. bir kedi yanan bir sobanın üstüne oturunca bunu bir daha yapmayacaktır ama yanmayan bir sobanın da üzerine oturmayacaktır.

49. acemi şansı

başlangıçta her şey iyi gidiyorsa dikkatli olun. üstü üste ortaya çıkan başarılar bazen sizde bir tür büyüklük duygusu yaratabilir.

50. bilişsel çelişki

kedi uzanamadığı ciğere murdar dermiş olayı. bir şeyi başaramadığımızda ya şartları ya da zamanı suçlarız. kendi yetersizliklerimizi örteriz.

51. hiperbolik indirgeme

carpe diem, tamam ama nereye kadar.ilkel geçmişimizden o aanı kurtarma çabası ve eğilimi vardır. şu an yiyeceğim et parçası on gün sonra avlayacağım mamuttan daha değerli. şu an önemli ve güzel ama bütün günümüzü hayatımızın son günü gibi yaşamamız saçmadır.

52. bunları yine de yapmaya devam edeceğiz.

düşünce hatalarından korunabilir miyiz? zor ama akıl ve mantıkla daha hasarsız bir hayat sürebiliriz.

Mutluluğun Dış Koşullara Bağlı Olmaması Gerektiğini Savunan Düşünce Akımı: Stoacılık