Devlet Gücüne Erişen, Tarihin Gelmiş Geçmiş En Değerli Şirketi: Dutch East India Company
dutch east india company, kısa adı "voc" olan açılımı vereenigde oostindische compagnie olan 1602 yılında kurulan çok ortaklı, çok uluslu hollanda menşeili bir şirkettir.
voc'un her ne kadar kuruluşu 1602 olsa da voc'un temelleri van de moucheron'un girişimleri ile 1594'te kurulan ilk çok ortaklı denizcilik şirketi olan veerse compagnie ile atılmıştır.
veerse compagnie'ye ait gemiler ümit burnu'nu dolaşarak hindistan'a ve endonezya'ya ulaşmışlar buradaki potansiyeli fark ederek daha zengin olabilmek için daha güçlü olmak zorunda olduklarını anlamışlardı. onları başka hollandalı şirketler de takip etmişti.
burada ticaret yapabilmek için ve çok daha fazla kazanmak için çok daha güçlü olmak zorundaydılar, hatta bir donanmaları, bir orduları olması gerekmekteydi. zira bölge portekiz ve ispanyolların kontrolü altındaydı.
şayet birleşerek hindistan ve pasifik'te ticaret kolonileri kurarlarsa ve bu kolonileri ellerinde tutmayı başarırlarsa inanılmaz bir zenginliğe kavuşabilirlerdi.
hollandalılar şüphesiz ki bölgede yalnız değildi. karşılarında portekizliler ve ispanyollar vardı, keza ingilizler de east india company adı altında ordusu olan bir şirket kurmuşlardı. ilerleyen yıllarda fransızlar da compagnie des indes orientales adlı bir doğu hindistan şirketi kurarak pastaya ortak olmak isteyecekti...
1602 yılında doğu hindistan ve pasifik'te ticaret yapan hollandalı şirketler birleşerek hollanda doğu hindistan kumpanyası'nı oluşturdular. işte voc böyle doğdu.
sadece hollandalılar değil, pek çok milletten ortakları vardı. voc hisseleri avrupa'da büyük rağbet görüyordu.
not: voc, halka hisse arz eden ilk şirkettir.
voc'un kurulmasının ardından hollanda hükümeti, çıkarılan bir kanunla şirkete magellan boğazı ile ümit burnu arasındaki sularda ticaret yapma tekelini ve ayrıca silâhlı kuvvet bulundurma, kaleler inşa etme ve asya’daki ülkelerle antlaşma yapma gibi yetkileri verdi; 1610’da da şirketin başına bir genel vali tayin etti.
voc'un kendilerine ait bir bayrakları vardı
bir orduları da vardı
güçlü gemileri ile deniz savaşlarında üstündüler
kendi paralarını basıyorlardı
bu şekilde hindistan ve pasifik'te ilk kolonilerini kurmaya başladılar
hollandalıların ilk rakipleri portekizlilerdi. ilk iş olarak ambon'u portekizlilerden aldılar, daha sonra endonezya'daki yerel krallıklarla ittifaklar yaptılar ve bugünkü cakarta'yı "batavia" adıyla kurdular. buradan toprak satın alıp bir kale inşa ettiler ve batavia'yı hollanda doğu hindistan şirketi'nin merkez üssü yaptılar.
not: 18. yy'da bu batavia'da çok şiddetli bir katliam meydana gelmiştir, hollandalı sömürgeciler ve endonezyalı işbirlikçileri binlerce çinliyi katletmişlerdir.
hollanda doğu hindistan şirketi, endonezya'dan başka hindistan'da, bengal körfezi'nde, siyam körfezi'nde, güney afrika'da çeşitli koloniler kurdular ve buralarda kale ve limanlar inşa ettiler.
endonezya ve sri lanka'yı tamamen ele geçirdiler
yine şirket kuzey amerika'da da faaliyetlerde bulundu, lakin voc'un kuzey amerika faaliyetleri daha sonra kurulan dutch west india company (hollanda batı hindistan şirketi)'ne devredildi.
yukarıda da bahsettiğim üzre hollanda doğu hindistan şirketi'nin kendi ordusu ve donanması vardı ve ticaret imparatorluklarını genişletebilmek ve koruyabilmek için pek çok savaş verdiler.
doğu hint adaları, hindistan ticaret yolu ve hindistan'daki koloniler için portekiz, fransa ve ingiltere ile, endonezya hakimiyeti için buranın yerlileri ve portekizlilerle, tayvan/formoza için çin ile, çinhindindeki yerel krallıklarla pek çok savaşa girdiler.
ne var ki 1795'te fransa'nın hollanda'yı işgal etmesinden sonra şirket faaliyetleri durduruldu, şirket merkezi ve şirketi yöneten heeren 17 adı verilen konsey dağıtıldı ve şirket 1798'de iflasını verdi ve 1800'de tamamen kapandı.
şirketin sahip olduğu topraklar ve sömürgeler ise daha sonra hollanda krallığı'nın kontrolüne geçti...
voc bünyesinde pek çok korsan da faaliyet gösteriyordu. esasen voc, kurumsal kimliğe bürünmüş korsanlardı. osmanlı devleti de o dönemde bünyesinde pek çok ingiliz ve hollandalı korsan barındırıyordu, ama bu korsanları voc gibi eic gibi kurumsal bir yapıda organize edemediler. şayet osmanlı bünyesinde de bir voc yahut eic gibi kurumsal kimliğe sahip bir organizasyon oluşturulabilseydi belki her şey çok daha farklı olurdu...
hollanda doğu hindistan şirketi'nin kolonileri şunlardır
- mauritus
- cape kolonisi(kaapstad) (güney afrika)
- paarl kolonisi (güney afrika)
- stellenbosch kolonisi (güney afrika)
- swellendam kolonisi (güney afrika)
- graaff-reinet kolonisi (güney afrika)
- franschhoek kolonisi (güney afrika)
- simonstad kolonisi (güney afrika)
- batavia kolonisi(cakarta ve endonezya).
- surat (hindistan)
- corommandel kıyısı kolonileri (hindistan)
- bengal kolonisi (hindistan)
- seylan kolonisi (sri lanka)
- malabar kolonisi (güneybatı hindistan)
- hirado kolonisi (japonya)
- dejima kolonisi (japonya)
- anping kolonisi (tayvan)
- dagao kolonisi (tayvan)
- tainan kolonisi (tayvan)
- penghu kolonisi (tayvan)
- keelung kolonisi (tayvan)
- tamsui kolonisi (tayvan)
- malakka kolonisi (malezya)
- ayutthaya kolonisi (tayland)
- hoi an kolonisi (vietnam)
- tonkin kolonisi (vietnam)
ayrıca avustralya kıyı şeridinin hemen hemen tamamı voc mensupları tarafından keşfedilmiş ve bu yeni kıtaya nova hollandia adı verilmiştir. aynı şekilde voc denizcileri tarafından keşfedilen bir başka yer de yeni zelanda'dır. buranın adı da hollanda'da bulunan zeeland bölgesinden gelmektedir.
voc bünyesinde dünyaca ünlü kaşif ve kaptanlar bulunmuştur, bunların en bilinenleri
-abel tasman (yeni zelanda ve tasmanya'yı keşfeden denizci)
-willem janszoon (avustralya'yı keşfeden voc valisi)
-willem barentsz (barents denizine adını veren kaşif)
-dirk hartog (avustralya kıyılarında keşifler yapan kişi)
-sebald de weert (falkland adalarını keşfeden voc üyesi amiral)
-willem bontekoe (doğu hint adaları seferini kitap olarak yazan denizci)
-jacob roggeveen (paskalya adasını keşfeden voc üyesi)
-willem schouten (cape horn üzerinden pasifik'e geçen ilk voc üyesi kaşif)
-françois thijssen (avustralya'nın güney kıyılarının kaşifi)
-willem de vlamingh (avustralya'nın batı kıyılarında keşifler yapan voc üyesi)
-maarten gerritsz vries (kuzeydoğu asya ve kuzey pasifik'i haritalandıran kaşif)
-jacques l'hermite
-frederick de houtman
-jacob le maire
-hendrik brouwer,
-pieter de marees
-johan nieuhof
-olivier van noort
-pieter nuyts
-matthijs quast
-jan jansz weltevree
-jacob van heemskerck.
tabi voc çok uluslu bir şirketti, örneğin voc için çalışan ingiliz denizci henry hudson, voc'a ait halve maen gemisiyle kuzey amerika seferini yapmış, new york dahil olmak üzere kuzey amerika kıyılarını kayda alıp haritalandırmıştır.
hollanda doğu hindistan şirketi tarih boyunca gelmiş geçmiş en değerli şirkettir
bugünkü değerinin 8 trilyon dolar olduğu hesaplanmış
şirket tüm ticari rakiplerini geride bırakmıştır. 1602 ve 1796 yılları arasında, 4.785 voc gemisinde yaklaşık bir milyon avrupalı, asya ile yapılan ticarette çalıştı. voc'un en büyük rakibi olan ingiliz doğu hindistan şirketi 2690 gemiyle, 1500 ile 1795 yılları arasında 882.000 kişi ile bu ticareti yapmış ve voc tarafından taşınan malların sadece beşte birini taşıyabilmiştir.
voc avrupa'da refah patlamasına sebep olmuş, tüm avrupa'yı (kirli bir şekilde de olsa) zenginleştirmiştir. "avrupa'nın bugünkü zenginliğinin temelinde voc yatıyor" diyebiliriz.
voc, avrupa'yı pek çok ilkle tanıştırmıştır
avrupa'nın daha önce bilmediği pek çok ürün, pek çok şey voc vasıtasıyla avrupa'ya gelmiştir.
bunlardan en ilginçlerinden biri ise hansken adı verilen ve voc tarafından gemiyle seylan'dan amsterdam'a getirilen fildir. bu fil o dönem çok ilgi çekmiş, ünlü ressam rembrandt filin bir çizimini yapmıştır.
esasen rembrandt voc'un seferleri ile maceraları ile çok ilgiliydi. kendisinin java palası ve voc kıyafeti ile bir otoportresi mevcuttur.
rembrandt ayrıca avrupa'da voc'un getirdiği japon kağıdını yaygın bir şekilde kullanan yani voc ile mümessillik antlaşması bulunan ilk üreticilerden biridir.
hollanda doğu hindistan şirketi'nin en önemli gelir kaynaklarından biri de ne yazık ki köle ticaretiydi. şirket 200 yıllık tarihi boyunca yüzbinlerce insanı köleleştirmiş ve satmıştır.
ve tabii ki flying dutchman... bir deniz miti haline gelen uçan hollandalı adlı gemi bir voc gemisidir. ümit burnu'nda bir fırtınada kayalıklara çarparak batan bu geminin ilerleyen yıllarda bir hayalet gemi olarak görüldüğü dilden dile dolaşmış ve bir efsane haline gelmiştir.