Dünya Tarihindeki İlk Bilim İnsanı Kimdir?
"scientist" yani bilim insanı kelimesi 1834'de literatüre girdi. o halde ilk bilim insanı kim?
1834 yılında cambridge üniversitesi tarihçisi ve filozofu william whewell, fiziksel ve doğal dünyanın yapısını ve davranışını gözlem ve deney yoluyla inceleyen birini tanımlamak için bir terime ihtiyaç duydu ve scientist terimini ortaya attı. eğer ilk bilim insanını, bu terim ortaya atıldığı sıradaki güncel kişilerden seçmiş olsaydık ilk modern bilim insanı charles darwin ya da michael faraday gibi biri olabilirdi. ancak bu terim 1830'lardan önce mevcut olmasa bile ilkelerini somutlaştıran insanlar vardı ve bu onlara haksızlık olurdu.
ilk bilim insanını bulmak için zamanda daha da geriye gitmeliyiz. m.ö. 500'lerde yaşayan thales of milet'e kadar antik yunanların en eskilerine dönebiliriz. ya da homeros gibi günümüzde hemen herkesin adını bildiği, ancak hiç varolmamış olması muhtemel birine kadar. geometrinin babası öklid veya dünya'yı kozmosun merkezine koyan talihsiz astronom ptolemy gibi diğer antik yunanlıları da düşünebiliriz. fakat hepsi büyük düşünürler olsa da hipotezleri ispatlamak ya da yanlışlamak için deneyler yapmak yerine tartışmalar yapmaya güvenmeyi seçmişlerdir. tek biri matematik, geometri, astroloji gibi birçok alanda ilgilenseler de seçtikleri yöntemden dolayı onlara kısaca "filozof" diyoruz.
bu konuya kafa patlatan bilim insanları ilk meslektaşlarını ararken, avrupa rönesansı başlamadan yüzlerce yıl önce orta doğu'da çalışan etkileyici bir matematikçi ve filozof sınıfı dikkatlerini çekmiş. bu grup hârizmî, ibn-i sina, el-biruni ve ibn-i el heysem'i içeriyordu. aslında bilim dünyası çoğunlukla 965-1039 yılları arasında ırak'ta yaşayan ibn el-heysem'i ilk bilim insanı olarak tanıyor. iğne deliği kamerasını ilk icat eden kişiydi, ışığın kırılma yasalarını keşfetti. ayrıca gökkuşağı ve güneş tutulması gibi bir takım doğal olayları da bilimsel bakış açısıyla ilk inceleyen kişilerdendi. ama yine de bilimsel yönteminin gerçekten modern mi yoksa ptolemy ve yunan öncülleri gibi yanlış yönlendirilmiş olup olmadığı hala belirsizdir. aynı zamanda, o sırada hâlâ yaygın olan mistisizmden etkilenip etkilenmediği de açık değildir.
bilime göre modern bir bilim insanının özellikleri "scientist" kelimesini basit bir şekilde tanımlar. modern bir bilim insanı, denemenin önemini kabul etmeli, matematiği temel bir araç olarak benimsemeli, önyargısız bilgiyi düşünmeli ve iletişim gereksinimini anlamalıdır. başka bir deyişle, dini dogma tarafından kelepçelenmemeli ve objektif olarak gözlemlemeye, tepki vermeye ve düşünmeye istekli olmalıdır. 17. yüzyılda bilimsel çalışmalar yapan birçok kişi - christiaan huygens, robert hooke, ısaac newton - bu gereksinimlerin çoğunu karşılamıştı. ancak bu özelliklere sahip ilk bilim insanını bulmak için ne ortadoğu'ya ne de antik yunan dönemine gitmeye gerek yok. rönesans'a, 16. yüzyılın ortalarına kadar gitmek yeterli.
rönesans ve bilim deyince insanın aklına çoğunlukla gelileo geliyor. aristoteles'in hareket konusundaki fikirlerini altüst etti, kuvvet ve hızlanma gibi karmaşık kavramları açıklamaya çalıştı. ilk teleskoplardan birini icat etti ve onu evreni incelemek için kullandı. cihazının merceğinden gördüğü dünya'yı, evrenin merkezinden çıkardı ve onu uygun bir yere koydu. galileo, bütün çalışmalarında gözlem ve deney yapmanın önemini vurguladı. ancak yine de galileo, 20 yıl önce doğmuş olan başka bir seminal figüre çok şey borçludur.
william gilbert, bilim tarihinde oldukça belirsiz bir şahsiyetti. galileo ile birlikte gilbert, çalışmalarında bilimsel yöntemi uygulamak ve 17. yüzyılın ilk on yılı geçtikten sonra meslektaşlarına örnek olmakla meşguldü. john gribbin’in 2002’deki “the scientists” kitabında gilbert ve galileo hakkında söyledikleri şöyle: "her ne kadar galileo, bugün her eğitimli insan tarafından biliniyor ve bilimin yüksek yıldızlarından biri olsa ve buna karşın gilbert hakettiğinden daha az biliniyor olsa da, gilbert daha erken doğum tarihine sahipti ve kronolojik olarak en azından ilk bilim insanı unvanını hak ediyor."
gilbert, 1544'te ingiltere'de tanınmış bir ailede doğdu ve 1558-1569 yılları arasında cambridge üniversitesi'ne girdi. sonra londra'ya yerleşti ve hem kraliçe 1. elizabeth'in hem de 1603'te elizabeth öldükten sonra kral 1. james'in doktoru olarak görev yaptı. bununla birlikte, onu ilk modern bilim insanı yapan, gilbert'in manyetizmanın doğası üzerine yaptığı araştırmalardı. bu çalışma, ingiltere'de yayınlanan fizik bilimi ile ilgili ilk kitap olan "de magnete, magneticisque corporibus ve magno magnete tellure"nin yayımlanmasıyla sonuçlandı. kitabın önsözüne gilbert şöyle bir ibare koydu. “varsayımlar ve felsefi spekülatörlerin görüşleri” yerine “kesin deneyler ve kanıtlanmış argümanlar.”
gilbert kendi tavsiyesine uydu. gilbert'in kitabı araştırmalarını o kadar ayrıntılı bir şekilde anlattı ki, başka bir kişi gilbert'in yolunu kopyalayıp kendi sonuçlarını bilimsel açıdan doğrulayabilecekti. bu araştırma manyetizma hakkında birçok önemli keşiflere de yol açmıştır. gilbert sayesinde öğrenmeyi seven insalar meraklı akıllarını cennete çevirdi.
gilbert, galileo’yu doğrudan etkiledi. galileo, de magnete'yi okudu ve deneylerinin çoğunu gilbert'in yolundan giderek tekrarladı. galileo'nun gilbert'i bilimsel yöntemin kurucusu olarak ilan etmesi şaşırtıcı mı? bu onay tek başına dahi william gilbert'in ilk modern bilim insanı olduğu iddiasını doğrulamak için yeterli olabilir.
işin sonunda, genel kanı dünyanın ilk bilim insanının ibn-i el heysem, ilk modern bilim insanının ise william gilbert olduğu yönünde.