Geleneksel ve Modern Doğum Kontrol Yöntemlerine Dair Her Şey
kontraseptif yöntemler olarak belirleyeceğimiz bir çok geleneksel ve modern doğum kontrol yöntemi bulunmaktadır...
bir kısmı halk tarafından bilinen geleneksel yöntemler
1- geri çekme
2- takvim yöntemi
3- emzirme
4- vajinal duş
modern yöntemler
1- doğum kontrol hapları (oral kontraseptifler)
2- gebeliği önleyici iğneler (enjektabl kontraseptifler)
3-deri altı kapsülleri (i·mplantlar)
4-rahim içi araç
5- diyafram
6- kadın prezervatifi
7- spermisidler (spermleri öldüren tablet ve fitiller)
8- kadında tüplerin bağlanması (tüp ligasyonu)
9- erkek kondomu
10- erkekte sperm kanallarının bağlanması (vazektomi)
geri çekme yöntemi (coitus interruptus)
türk halkı olarak sanırım en çok kullanılan yöntemlerden biridir. ancak kullanım sıklığı ne kadar çoksa etkinliği de bir o kadar düşüktür. ejakülasyondan önce erkeğin sperm salgılıyabilir oluşu bu yöntemi başarılı kılmamaktadır. geç kalma sonucu vajene sperm bulaşı olabilir. büyük bir risktir, kaybetmek kadının hamileliği ile sonuçlanır..
takvim yöntemi
iki adet döneminin tam orası olan yumurtlama dönemlerinden 3 gün önce ve 3 gün sonra cinsel perhiz uygulanmasıdır bu yöntem kısaca. eğer kadının adet döngüsü dediğimiz menstrual siklus dönemi düzenliyse başarılı olabilir. ancak kadınların adet döngüsü birçok etkene dayalı değişebildiği ve düzensiz olabildiği için bu yöntem de gayet risklidir. daha farklı bir açıdan bakarsak, kadınların yumurtlama dönemlerinde cinsel isteğe yönelimlerinin artışlarında cinsel perhiz uygulamak çiftler arasında birçok psikolojik sorunu da beraberinde getirir. yine etkinliği düşük bir yöntemdir...
emzirme
dogumdan sonra ilk 6 ay boyunca anne, bebegini sadece anne sütü ile beslerse, su dâhil ek gıda vermezse, annede yumurtlama gerçeklesmeyebilir. bu durumda cinsel iliski olsa dahi gebelik olusmaz. bu yöntemin basarılı olabilmesi için annenin çocugunu çok düzenli olarak yalnızca anne sütü ile beslemesi gerekir. anne sütü ile birlikte bebege su, mama, ek gıda vb. verildiginde, tersine âdet kanaması görülse bile, bu dönemdeki cinsel iliski gebelikle sonuçlanabilir.
vajinal duş - haznenin içinin yıkanması
cinsel ilişkiden sonra kadının vajeninin su ve hatta sabunla yıkaması olayıdır. sperm hücreleri ejakülasyon sonrası saniyeler içinde rahime kadar gidebildikleri için etkinliği anlaşıldığı üzere gayet düşük bir yöntemdir. hatta vajenin içerisindeki yararlı hücreler zarar görmesi ve ürogenital sistemde enfeksiyon olması riski büyüktür..
doğum kontrol yöntemlerinin buraya kadar olan kısmında geleneksel olan yöntemler bulunuyordu, görüldüğü üzere hiçbirinin garantisi ve yüksek bir etkileşimi yok.. içerisinde en uygulanabilir olan yine geri çekme yöntemidir. bundan sonra modern yöntemler nelerdir onlara bakalım.
doğum kontrol hapları (oral kontraseptifler, oks)
yazının bundan sonraki devamında oks olarak kısaltacağımız doğum kontrol hapları içerisinde progesteron ve, veya östrojen hormonları birlikte veya tek halde bulunur. bir oks içerisinde iki hormon bir arada bulunuyorsa bunlara kombine oks veya kombine haplar diyoruz, sadece progesteron hormonu tek başına bulunuyorsa mini hap kısaltması ile birbirinden ayırıyoruz. kombine oks ler, yumurtanın oluşumunu yani ovulasyonunu engeleyyerek tüplerdeki yumurtaların hızlı bir şekilde atılması sağlayarak, rahim (uterus) içerisinde ödem oluşturarak, yumurta ile spermin birleşmesinden oluşan zigotun rahime yerleşmesini engelleyerek ve rahim ağzındaki salgıları (servikal mukus) kalınlaştırarak spermin rahme geçişini engelleyerek gösterir.
oks’nin kullanımı ve özellikleri
oks 21 veya 28 hap içerir. bu 21 hap içeriğinde östrojen ve progesteron olan haplardır. diğer 28 hap içeren kutularda da 21 hap hormon içeren, 7 hap ise demir içeren haplardır. kutusunda 21 tane hap olan oks’nin âdet kanamasının, 5 günü içerisinde alınılabilirse de ilk günü 1. haptan başlayarak 21 gün boyunca her gün aynı saatte bir tane hap ağızdan yutularak içilir. haplar 21. günde bittiğinde 7 gün hap içilmez. bu dönemde âdet kanaması olur. bu 7 günlük aradan sonra 29. gün diğer kutunun ilk hapı içilir ve her gün 1 hap almak üzere aynen devam edilir.
kutusunda 28 hap olanlarda da aynı işlem söz konusudur. ancak burada hap içilmeyen gün yoktur. hormon içeren 21 haptan sonraki 7 hap demir içermesi nedeniyle kadının âdet kanaması sırasında kaybettiği demirin bir bölümünü yerine koyması açısından avantajlıdır. ayrıca 7 gün hap içilmemesi, 29. gün aynı saatte hap içilmesi zorunluluğu nedeniyle kadında unutmalar olabilir. birkaç saatlik unutmalar bile oks’nin etkinliğini düşürür. bu nedenle içeriğinde 28 hap bulunan oks, bu unutmayı da engellediği için avantajlıdır. hap alınması 1 gün unutulursa unutulan hap hatırlandığı anda alınmalıdır. daha sonraki hap her zaman içildiği saatte alınmalıdır. hap alınması üstüste 2 gün unutulursa en geç 72 saat içinde bir sağlık kurumuna başvurulmalı ve ek (bariyer) yöntemler kullanılmalıdır.
oks, gebe kalmak istenilmediği sürece, sürekli kullanılabilir. ancak kural, hiç ara vermeden hormon içeren 21 günlük hapın her gün aynı saatte alınmasıdır. oks kullanılmaya başlamadan önce kadının bir hekim kontrolünden geçmesinde yarar vardır. özellikle vücut ağırlığı, kan basıncı, açlık kan şekeri ölçülmelidir. diyabetes mellitusu (şeker hastalığı), hipertansiyonu, karaciğer yetmezliği, damar tıkanıklığı, depresyon, şiddetli baş ağrısı ve meme kanseri öyküsü olanlarda kullanılmamalıdır. sigara ve diğer tütün ürünlerinden kullanan kadınlar için de oks uygun bir yöntem olmayabilir. kadının sürekli kullandığı bazı ilaçlarla oks’nin, olumsuz etkileşimi söz konusu olabilir. bu nedenle ilaç kullanma durumu da araştırılmalıdır.
oks'nin olumlu yönleri
oks her gün aksatılmadan, düzenli yani aynı saatte alındığında, çok etkili bir doğum kontrol yöntemidir ve etkinliği % 99’a ulaşır. haplar bırakıldığında hemen gebelik oluşabilir. özellikle halk arasında yanlış bilinen ya da inanılan bir durum olan hiç doğum yapmamış kadınların da kullanmasında herhangi bir sakınca yoktur. gebeliği önlemesinin yanı sıra kadın sağlığına yönelik olumlu birçok etkisi de vardır. örneğin; âdet düzensizliklerini önler ve düzenli olmasını sağlar, âdet kanaması sırasında olan dismenore adı verilen ağrıları azaltır, âdet kanaması miktarını azaltarak aneminin yani kansızlığın önlenmesine yardımcı olur. ayrıca kadını, yumurtalık (over) ve rahim (uterus) kanserine karşı korur
oks’nin olumsuz yanları
etkili bir yöntem olmasına rağmen hap almada gecikmeler ve unutmalar gebelik riskini beraberinde getirir. bazı kadınlarda vücut ağırlığında artışa ve bulantıya neden olabilir. bulantının olmaması için kadına, akşam yemeğinden hemen sonra ve gece yatmadan aynı saatte hapı alması önerilebilir. bazı kadınlarda memelerde hassasiyet ve dolgunluk ortaya çıkabilir. oks kullanım özellikleri bölümünde bahsedilen bazı hastalık ve sağlık sorunlarında kullanılması önerilmez. oks, diğer bazı aile planlaması yöntemlerine göre aile planlaması danışmanlık hizmeti ve hekim kontrolü gerektirir. aslında bu danışmanlık ve hekim kontrolü, sağlık açısından oks’nin olumlu bir yönü olarak da düşünülebilr.
mini haplar
bu haplar sadece progesteron içermektedir. hapların olumlu ve olumsuz yan etkileri kombine haplara benzer. östrojen içermediğinden doğum sonrası (6. haftadan sonra) ve annenin emzirdiği dönemde doğum kontrol yöntemi olarak tercih edilebilir. yine aynı şekilde düşükten sonra da başlanabilir. oks gibi düzenli ve aynı saatte alınması gerekir. eğer aynı saatte mini hap alınmazsa, unutulursa, bu durum 3 saatten fazla ise mümkün olan en kısa zamanda bir hap alınır ve bir sonraki hap her zamanki saatinde alınır. hap alınması üstüste 2 gün unutulursa en geç 72 saat içinde bir sağlık kurumuna başvurulmalı ve ek (bariyer) yöntemler kullanılmalıdır.
gebeliği önleyici iğneler (enjektabl konraseptifler)
her ay ve 3 ayda 1 yapılan iki türü vardır. üç aylık enjeksiyonlarda progesteron varken aylık enjeksiyonlarda progesterona ek olarak östrojen de bulunur. üç aylık iğnelerin etkisi mini haplara, aylık iğnelerin etkisi kombine oks’lere benzer. gebeliği önlemede başarısı %99 gibi yüksek bir değerdedir. daha önce hiç gebe kalmamış kadınlarda da geri dönüşümlü bir yöntem olup rahatlıkla kullanabilir. üç aylık iğneler 12’şer hafalık aralıklarla, aylık iğneler ise 4’er hafalık aralıklarla kalçadan veya koldan kas içine (intramuskuler: im) enjekte edilerek uygulanır. aylık ve 3 aylık dönemde 1 defa enjeksiyon yapılması nedeniyle hergün hap alma gibi bir koşul söz konusu değildir ve bu kadın için bir avantaj olabilir. aylık olanlarda bir enjeksiyondan diğerine geçen süre en az 23, en fazla 30 gün olmalıdır. bu süre 23 günden az olursa âdet düzensizliği, 30 günden fazla olursa gebelik riski söz konusu olabilir. bu nedenle enjeksiyonun yapılması için verilen tarihten 1 gün bile gecikilmemelidir. enjeksiyonların sağlık kurumlarında yapılması gereklidir. oks’lerde olduğu gibi danışmanlık hizmeti ve hekim kontrolü mutlaka yapılmalıdır. olumlu ve olumsuz etkileri oks’lere benzer. olumsuz yanlarına ek olarak yöntem kullanılmaktan vazgeçildiğinde doğurganlığın geri dönüşü, oks’ler gibi değildir ve 6-9 ay gecikebilir. âdet düzensizlikleri daha sık görülebilir.
deri altı kapsülleri (implant)
kibrit çöpü gibi silikon yapılı ürünlerdir. kolun iç kısmına, cilt altına yerleştirilir. bu nedenle eğitimli sağlık personelince uygulanması gerekir. gebelik şüphesi olmayan herhangi bir günde, tercihen âdetin ilk 7 günü içinde uygulanır. içindeki progesteron türevi hormonlar vücuda yavaş yavaş salınır. bu nedenle etkisi mini hap veya 3 aylık enjeksiyonlara benzer. çok etkili yöntemlerden birisidir. etkisi, türüne göre, 3-5 yıl sürer. cinsel yaşantıyı olumsuz yönde etkilemez. her yaştaki kadına uygulanabilir. istenildiği zaman çıkarılabilir.
rahim içi araç (ria, spiral)
rahim içi araç (ria), polietilen esnek materyalden yapilmiş, rahim içine siğacak büyüklükte tasarlanmiş t şeklinde bir alettir. plastik gövdenin etrafina bakir tel sarilidir. bazi ri·a’larda bakir yerine progesteron hormonu eklenmiştir. progesteron hormonu içerikli ria, bakirli ria’ya göre âdet kanamasi miktarini ve âdet ağrisini azaltir. yerleştirildikten hemen sonra etkisi başlar ve 10 yil boyunca etkilidir. çikarildiktan hemen sonra gebelik geri döner. ria, spermlerin kadının tüplerine ulaşmasını engeller. ria rahim içine yerleştirildiğinde yabancı bir madde olarak algılanır. burada iltihabi bir reaksiyon (infamasyon) oluşturur. bu reaksiyon sonucu, ovulasyon devam etmesine rağmen rahime ulaşan spermler etkisiz hâle getirilir. gebeliği önlemed eetkili bir yöntemdir (yöntem başarısı %99). ria uygulanması, konu hakkında eğitim almış ve sertifika ile yetkilendirilmiş doktor ve ebelerce yapılır. ria, yerleştirilmeden önce, danışmanlık hizmeti verilmeli ve ürogenital muayene yapılmalıdır. bu muayenede rahim ağzında, rahimde veya tüplerinde bir bozukluk olup olmadığı değerlendirilir. ria uygulandıktan 1 ay sonra ve her yıl 1 kere kontrol edilmesi için sağlık kuruluşuna başvurulmalıdır. ria âdet kanamasının olduğu günlerde uygulanması önerilir. ancak kadın gebe olmadığından emin ise herhangi bir zamanda da uygulanabilir. ria düşükten, kürtajdan veya doğumdan hemen sonra uygulanabilir. çıkarıldığında tekrar gebe kalınılabilir. ria’da, hormonal yöntemlerde görülen baş ağrısı, sinirlilik gibi sorunlar görülmez. ancak aktif veya tekrarlayan genital enfeksiyonu olanlarda, rahim ağzı (serviks) ya da rahim kanseri olanlarda, dış gebelik öyküsü olanlarda, aşırı âdet kanaması olanlarda, şiddetli anemisi olanlarda önerilmez. ayrıca birden fazla cinsel eşi olanlarda cinsel yolla bulaşan hastalıkları önlemez...
diyafram
servikse (rahim ağzı) yerleştirilen ince plastikten yapılmış bir çeşit kapaktır. spermlerin rahme geçişini engelleyerek gebelikten korur. spermisidlerle birlikte kullanıldığında koruyucu etkisi daha da artar. kadın, her cinsel ilişki öncesinde diyaframı kendi yerleştirir, cinsel ilişki sonrasında ise çıkarır. diyafram, hekiminin muayenesi ve rahim ağzının ölçüsünün alınmasından sonra sipariş verilir ve her kadın için rahim ağzına uygun boyutta özel yapılır. bu nedenle diğer yöntemlere göre başlangıç maliyeti yüksektir. diyafram, cinsel ilişki sonrasında 6 saat hazneden çıkarılmamalıdır. diyafram çıkarıldıktan sonra yıkanır, kurulanır ve özel saklama kabına yerleştirilir.
kadın kondomu
kadının kullandığı ince poliüretandan yapılmış esnek ince bir kılıftır. cinsel ilişkiden önce hazneye (vajinaya) yerleştirilir. ilişki sırasında meni ve içindeki spermlerin vajenle temas etmesini ve rahme (uterusa) geçişini engeller. spermisitlerle birlikte kullanıldığında koruyucu etkisi artar. bir diğer yararı da cinsel yolla bulaşan hastalıklardan korumasıdır.
spermisitler
adı spermisit olmakla birlikte kadının kullandığı bir yöntemdir. tablet veya fitiller cinsel ilişkiden 10 dakika önce kadın tarafından vajenin içine yerleştirilir. spermlerin vajendeyken ölmesine neden olurlar ve böylece spermler rahme ulaşamaz. cinsel ilişkiden sonra vajen en az 6 saat temizlenmemelidir. tekrarlayan cinsel ilişkilerde her cinsel ilişki için yeni tablet/fitil kullanılmalıdır. kondomla (prezervatif) veya diyaframla birlikte kullanıldığında hem gebeliği önleme hem de cinsel yolla bulaşan enfeksiyonların bulaşmasını engelleme etkisi artar. kayganlaştırıcı etkisi vardır. bu da cinsel ilişki açısından önemlidir..
kadında tüplerin bağlanması- tüp ligasyonu
kadının gebelikten korunmak için kullanabileceği en etkili ve kalıcı ama doğurganlığın geri dönüşünün olmadığı ya da çok zor olduğu bir yöntemdir. çocuk sahibi olmak istemeyen çiftler için uygundur. kadın evli ise eşin rızası gereklidir. yumurtalıklar (overler) kadında sağda ve solda olmak üzere 2 tanedir. her menstruel dönemin ortalarına yakın dönemde genelde ovumlardan (yumurtalardan) birinin patlaması söz konusudur. salınan over hücresi sağda ve solda yine 2 tane olan tüpler yardımıyla uterusa (rahme) ulaşır ve burada sperm hücreleri varsa döllenme gerçekleşirse gebelik başlayabilir. i·şte ovumun yani yumurtanın taşındığı bu tüplerin küçük cerrahi bir operasyonla bağlanması sonucu ovum hücresinin spermle karşılaşması engellenmiş olur. bu yöntemin gebeliğin engellenmesinden başka hiçbir etkisi yoktur. kadının âdet düzenini, kanama miktarını, cinsel isteklerini ve cinsel tatminini etkilemez. geri dönüşü imkânsız değildir ancak çok zordur. bu nedenle kadının ve eşinin bu kararı vermesinde danışmanlık hizmeti çok önemlidir. bu işlem için hastanede yatmak gerekmez. ancak kadının başka bir ameliyatı söz konusu ise örneğin; sezeryan, karın içi başka nedenli ameliyatlar, aynı zamanda tüp ligasyonu da yapılabilir.
erkek kondomu (prezervatif)
cinsel ilişkiden önce sertleşmiş (ereksiyon olmuş) penisin üzerine takılan kauçuk veya lateksten yapılan ve erkeklerin kullandığı yöntemlerden biridir. cinsel ilişki sırasında erkeğin boşalması (ejakulasyon) sırasında ortaya çıkan meni ve spermin önünde bariyer oluşturarak vajene ve oradan da serviksten uterusa geçişini engelleyerek koruma sağlar. koruyuculuğu doğru kullanıma bağlı olarak %90-95’tir. kondom, cinsel yolla bulaşan hastalıkları önler, kadınları serviks (rahim ağzı) kanserinden koruyabilir. kondomun etkinliği kullanımla ilişkilidir. penis sertleştikten sonra vajenle temas etmeden önce kondom takılmalıdır. ürünün son kullanım tarihine bakılmalıdır. paketi ve kendisinin yırtık/delik olmamasına dikkat edilmelidir. boşalmadan sonra, penisin sertliği kaybolmadan ve meni dışarıya akmadan vajen dışına çıkılmalıdır. kondom sonrasında bağlanarak atılmalıdır. her ilişkide yeni bir kondom kullanılmalıdır. eğer kondomda yırtık/delik varsa, vajenden çıkıldığında vajene meni bulaşmışsa, ertesi günü hapı (acil kontrasepsiyon) denilen yöntemle 72 saat içinde ek bir yöntem kullanmak gebeliği önler.
vazektomi (erkekte sperm kanallarının bağlanması)
erkeğin kullandığı, en etkili, geri dönüşümü imkânsız değil ama çok zor olan bir yöntemdir. kadındaki tüp ligasyonu mantığı ile aynıdır. kadında ovumun uterusa ulaşması engellenir. vazektomi de ise testislerden (spermlerin yapıldığı organ) spermin meni içerisinde yer alması önlenir. meni salgısının çoğu erkekteki prostattan salgılanır. ancak spermler testislerden gelir. bu geliş yolları bağlanırsa sperm geçişi olmaz. çocuk sahibi olmak istemeyen erkek ve/veya çiftler için uygundur. erkek evli ise eşin rızası gereklidir. erkeğin sertleşmesini, boşalmasını, meninin miktarını, rengini, cinsel isteklerini ve cinsel tatminini etkilemez. kanallarının bağlanması, erkeğin hastanede yatmasını gerektirmeyen basit bir operasyondur.
acil kontrasepsiyon (ertesi gün hapı)
korunmasız cinsel ilişkide bulunma, kadın/erkek kondomun yırtılması, oks’nin alınmasının unutulması, tecavüze uğrama gibi durumlarda kullanılabilir. cinsel ilişkiden sonraki ilk 72 saat içinde içilir. hormon düzeyi yüksek olduğu için kadında bulantı, kusma, karın ağrısı gibi yakınmalara neden olabilir. gerekmedikçe kullanılmamalıdır..
ileri okumalar için bıraktığım kaynaklar:
kaynak 1 kaynak 2 kaynak 3 kaynak 4