Herkesin Öleceğini Bilmesine Rağmen Uzaya Gönderilen İlk Hayvan, Laika'nın Hikayesi
1950'li ve 1960'lı yıllarda sscb ve abd arasında süregiden bir soğuk savaş vardı
bu nedenle uzay teknolojileri geliştiren iki devlet arasında çok çekişmeli geçen uzay yarışı da söz konusuydu. işte moskova sokaklarından getirilen ve yapayalnız dünya yörüngesine gönderilen kendi halinde minik bir köpek olan laika da bu tatsız rekabetin neden olduğu trajediye kurban gidecekti.
sscb tarafından 4 ekim 1957'de dünya yörüngesine yerleştirilen ilk yapay uydu sputnik 1 dünyanın ilgisini çekmiş ve sscb'yi abd karşısında uzay araştırmaları konusunda bir adım öne taşımıştı. dönemin sscb lideri nikita khrushchev, sputnik 1'in başarısını bir zafer olarak niteliyordu ve çok daha sansasyonel bir eylem planını gündeme getirdi. bu plan çerçevesinde bir uydu daha fırlatılacaktı. fırlatma tarihi ekim devrimi'nin 40'ncı yıldönümü olan 7 kasım 1957 tarihinin hemen öncesinde gerçekleştirilmesini öngörüyordu ve reddedilmesi imkânsız bir emirdi.
aslında ileri bir tarihte yörüngeye gönderilmesi planlanan ikinci uydu halen yapım aşamasındaydı ve öngörülen tarihte hazır olması mümkün değildi (bu araç daha sonra sputnik 3 olarak tanınacaktı). emir üzerine yeni araç üretim kararı alındı ve projenin hazırlanması için çalışmalar acilen başlatıldı. sovyet mühendislerin yeni aracı geliştirmek için yalnızca beş haftaları vardı. ekipler, fırlatma işlemini kasım ayına yetiştirmek için yoğun çalışmalara giriştiler. (bu arada ilkinden farklı olarak sputnik 2'nin en önemli görevlerinden biri, uzaya -dünya yörüngesine- canlı çıkarma fikriydi). bu çok kısıtlı süre, aracın tasarımı, inşa, fırlatma planı, testlerin tamamlanması ve elbette araç içinde yollanacak canlının eğitilmesini kapsıyordu. bu sebepten, aracın parçalarının güvenli çalıştığına yönelik testler yeterli seviyede yapılamadı. araç her yönüyle aceleye getirilmişti başarısızlık kaçınılmazdı.
dünya yörüngesine canlı çıkarma fikrinin gerçekleşmesi için canlı bir yolcuya da ihtiyaç vardı
peki bu yolcu kim olacaktı? yolcu adayını belirlemek için akıllarına moskova'nın sert iklimine ve açlığa dayanıklı oldukları düşünülen sokak köpekleri geldi. sscb, uzay araştırmaları sırasında insanlı uçuşlar için yapılan öncü çalışmalarda 1951 yılından beri yörünge altına gerçekleştirilen daha basit uçuşlarda 12 köpek kullanmıştı. sağlıklı bir köpek olan laika görevde kullanılacak adaylardan biri olarak moskova sokaklarından alındı. laika'nın hüzünlü hikâyesinin temelleri de böylece atılmış oluyordu. mushka ve albina adlı diğer iki köpekle birlikte eğitim programına alınan laika yaklaşık 6 kg ağırlığındaydı ve tahmini 3 yaşındaydı. sempatikliği, uysallığı, akıllığı ile projede yer alan personel tarafından da çok seviliyordu.
programda yer alan ekip elemanları "zhuchka"(küçük böcek)- "kudryavka" (küçük kıvırcık) ve "limonchik" (küçük limon) diye de hitap ediyorlardı. yaygın olarak kızak köpeklerine verilen rusça laika dünyada da kullanılan bir isimdi. amerikan basını da sputnik 2 ve laika ile ilgili süreci yakından izliyordu ve ona melez köpek manasına gelen "mutt" sözcüğünden ve sputnik'ten alınan ilhamla bileşik bir isim olan "muttnik" adını vermişlerdi. yine amerikan medyasında "curly" (kıvırcık) adıyla da anılan laika, husky ve kuzeye özgü ırklardan terrier melezi bir dişiydi. ileride laika ismi ile anılacak ve bu isimle bilinecekti.
sputnik 2 uçuşu için köpeklerin eğitim süreci köpekler açısından zordu
sputnik 2 kabininin iç alan darlığına alışmaları için 20 gün süreyle her hafta boyutu giderek daralan kutular içine kapatılan köpeklerin psikolojileri bozulmuştu. bir nevi işkence olarak tanımlayabileceğimiz eğitim aşamaları köpekleri fiziksel olarak da olumsuz etkiliyordu. aşırı huzursuzlardı, laksatif ilaçlara rağmen boşaltım sistemleri çalışmaz durumu gelmişti. ne çiş ne de kaka yapamıyorlardı. bu noktada kabini genişletmeye karar verdiler, ancak yine de hareket alanı çok kısıtlıydı ve serbest hareket neredeyse imkansızdı. öyle ki oturma, kalkma ve beslenme dışında hareket etmeleri mümkün değildi. hareketli yaşama alışmış olan köpeklerin rahatsızlığı katlanılmaz boyutlara ulaşmıştı. uzun süreli eğitimler sırasında köpekleri kapsülde oluşacak gürültüye alıştırmak için yüksek desibel sesler üreten aletler ve roketin hızlanma aşamasını taklit eden merkezkaç simülasyon makinelerinde üzerlerinde yoğun strese yol açan zorlayıcı testlere tâbi tutuldular. bu sırada köpeklerin kalp ritmi iki kat arttığı gibi kan basınçları da 30-65 torr seviyelerine çıkmıştı. köpeklere beslenmeleri için jel formunda bir gıda veriliyordu.
nihayetinde, uzay programının planlama ve uygulama süreçlerini yöneten isimlerden uzayda yaşam üzerine araştırmalar yapan oleg gazenko üç köpek arasından laika'yı uzaya yollamak için seçti ve eğitimiyle bizzat ilgilendi.
sputnik 2 programı için eğitilen diğer iki köpekten albina yüksek irtifalı test roketlerinde iki kez uçuruldu. mushka ise yaşam destek üniteleri ve çeşitli aletlerin deney aşamalarında kullanıldı.
teknik personel aracı geliştirmekle uğraşırken zaman da hızla akıyordu
yürürlükte olan diğer projeden birtakım unsurları yeni projeye adapte etmek isteyen mühendisler, laika'nın kapsülde hayatta kalması için tedbirler alıyorlardı. bu nedenle kabin içine karbondioksiti gidermesi için oksijen jeneratör sistemi, kabin içi sıcaklığı eğer 15 derece üzerine çıkacak olursa ısıyı dengelemek için bir de otomatik soğutucu yerleştirildi. hesaplamalara göre uçuş 7 gün sürecekti. bu süre zarfında köpeğe yetecek besin sağlanmış, atıklarının içine birikeceği bir hazne düzenek ayarlanmıştı. laika, araçta özel bir emniyet kemeriyle bağlı kalacaktı. bu kemer köpeğin oturma, kalkma ve yatma dışındaki tüm hareketlerini engellemekteydi, zaten kabinde hareket edecek alan da yok denecek kadar kısıtlıydı. donanımlar vasıtasıyla köpeğin kalp atışları, solunum sıklığı, kan basıncı ve hareketleri gözlenebilecekti.
laika, denemeler kapsamında fırlatmadan üç gün önce 31 ekim 1957 tarihinde kapsülün içine yerleştirildi. mevsim itibarıyla baykonur'da iklim çok sert ve soğuk olduğu için, ısıtıcıya bağlı bir hortumla kabine sıcak hava veriyorlardı. fırlatmadan önce iki yetkili uzman laika'yı sürekli gözlemliyordu. baykonur kozmodromu'nda yapılacak kalkış öncesi laika'nın tüyleri alkol içerikli solüsyonla ıslatıldı. fiziksel fonksiyonlarını bildirecek alıcıların vücuduna yerleştirildiği bölgelere tentürdiyot sürüldü.
dönüşü olmayan yolculuk için son hazırlıklar tamamlandı
sputnik 2'nin tek görevi canlı organizmaların uzayda vereceği tepkileri tespit etmek değildi. uyduyla geiger sayacı ile yüklü partikül ölçümü yapmak, spektrofotometreler ile kozmik ışınları, güneş radyasyonlarını (x ışını emisyonu, ultraviyole) ölçümleri yapılacaktı. laika ise biyolojik veriler elde etme amacıyla kullanılacaktı. o güne kadar canlı organizmaların uzayda nasıl etkileneceklerine dair geçerli veriler yoktu. laika'nın uzay görevinin gerçekleştirildiği dönemde, uzay yolculuğunun canlılar üzerindeki etkileri hakkında neredeyse hiçbir şey bilinmiyordu. bazı bilim insanlarına göre, insanların uzay şartlarında hayatta kalmaları mümkün değildi. bu nedenle mühendisler, test niteliğindeki bu denemede uzaya insan yerine hayvan yollamanın gerekli olduğunu düşünüyorlardı. ne yazık ki sputnik 2, dünyaya geri dönebilecek teknolojik yeterlilikte tasarlanmış bir araç değildi. bu yüzden laika'nın sağ-salim dönemeyeceği kesindi. o yıllarda ne sovyet medyasında ne diğer ülkelerde bu konunun etik tarafı hiç gündeme gelmemişti. sadece laika'nın gidişinden bahsediliyordu, kimse sonrasında neler olacağından söz etmiyordu.
köpeği ölüme gönderme konusunda genel olarak duyarsız bir tutum benimsenmiş olsa da proje ekibinin üzüntü içinde olduğunu söylemek pek yanlış olmaz. çünkü haftalar süren yoğun hazırlık aşamaları ekiple laika arasında güçlü bir bağ oluşturmuştu. öyle ki sputnik 2'nin fırlatılmasından bir süre önce uzay programı ekibinde görevli uzmanlardan biri olan dr. vladimir yazdovski, laika'yı evine götürdü. dönüşü olmayan görevden önce laika bu sıcak evde, vladimir yazdovski'nin çocuklarıyla oynadı. yıllar sonra yayımlanan bir kitapta, dr. vladimir yazdovski laika için şunları söyleyecekti:
“onun için güzel bir şeyler yapmak istedim. yaşamak için o kadar az vakti kalmıştı ki.”
3 kasım 1957 günü baykonur uzay üssü'nden yapılan kalkışla birlikte laika'nın yörüngede bir haftadan fazla kalacağı planlanıyordu ve hayatını kaybedeceği de bilim insanları tarafından tahmin ediliyordu. bu yolculuk, laika için geri dönmeyeceği bir yolculuktu.
sputnik 2 geri alınabilecek şekilde tasarlanmamıştı ve laika'nın öleceği bilinen ama dile getirilemeyen bir gerçekti.
bedenine yerleşik algılayıcılarla laika'nın tüm reaksiyonları ölçülüyordu. fırlatma işleminin ilk anlarından itibaren, özellikle mekiğin hızlanmasıyla laika'nın solunum sıklığı 3-4 kat artmıştı. alıcılar, fırlatılma anından önce dakikada 103 kez çarpan kalbinin, hızlanmanın ilk anlarında dakikada 240 defa çarptığını tespit etmişti. mekik yörüngeye doğru yaklaşmasının ardından, sputnik 2'nin burun kısmındaki parça başarıyla ayrıldı, fakat 'blok a' adlı parça planlandığı gibi ayrılamadı ve bu aksilik yüzünden ısı kontrol sistemi düzgün çalışmadı. ısı yalıtımı sağlayan parçaların aldığı hasarlardan dolayı kabin içi sıcaklık 40 dereceye ulaştı. yerçekimsiz ortamda 3 saat geçirdikten sonra, laika'nın kalp atışları normale dönmüştü. ilk ölçümlere göre, laika gergindi ama buna rağmen yemeğini yemişti. fırlatma işleminden 7 saat sonra araçtan yaşam belirtisine dair hiçbir sinyal alınamadı.
laika ölmüştü ve ölüm nedeni yıllarca sır olarak kaldı. sscb yıkıldıktan sonra 1999 yılında yetkililerden bu konuya yönelik bir açıklama geldi. laika'nın, yolculuğun dördüncü gününde kabin içi sıcaklığın aşırı artışından dolayı hayatını kaybettiği belirtildi.
sputnik 2 programında yer alan bilim insanı dr. dimitri malachenkov, 2002 yılında dünya uzay kongresi için yazdığı makalede, laika'nın fırlatmadan 7 saat sonra kabin içinde aşırı ısınma ve strese bağlı olarak öldüğünü açıkladı sözleri aynı zamanda bir özeleştiri niteliğindeydi. malachenkov, houston, teksas'ta dünya uzay kongresi'ne ilettiği makalede şunları söyledi;
“bu kadar kısıtlı zamanda güvenilir bir ısı kontrol sistemini yapılandırmak pratik olarak imkânsızdı.”
fırlatmanın ardından 5 ay süreyle yörüngede başıboş şekilde 2570 tur yapan sputnik 2, 14 nisan 1958 tarihinde laika'nın cansız bedeniyle birlikte yörüngeden kendiliğinden çıktı. laika ise sovyetler tarafından uzaya yollanan, dünya yörüngesine çıkan ve yörüngede ölen ilk canlı olarak tarihe geçti.
olayın ardından yetkililer deneyin, canlı varlıkların uzay aracı içinde yörüngede ve yerçekimsiz alanda hayatta kalabileceğini ispatladığını belirtti. insanlı uçuşlardan önce, canlı organizmaların uzayda ne gibi tepkiler vereceğine ilişkin sağlam veriler alındığı iddia edildi. ayrıca bu deneyin, bilimcilerin vizyonunu geliştirdiğini de savundu, ancak...
yıllar sonra, 1998'de sputnik 2 görevinin tüm süreçlerinde aktif şekilde yer alan ve laika'nın eğitiminden de sorumlu olan bilim insanı oleg gazenko özeleştiri mahiyetinde şunları diyecekti:
"hayvanlarla çalışmak hepimiz için bir acı kaynağı. onları sanki konuşamayan bebeklermiş gibi görüyor ve buna göre davranıyorduk. her geçen yıl üzüntüm daha artıyor. bunu yapmamalıydık.yaptığımız yanlıştı ve sonuç olarak köpeğin ölümünü haklı çıkarabileceğimiz kadar bilgi edinemedik."
bu vakadan sonra gelecekte köpekleri taşıyan uzay mekiklerinin, kapsüldeki köpeği kurtaracak biçimde tasarlanması kararı alındı
fakat yine de sovyet uzay misyonlarında dört köpek daha hayatını kaybetti: bars (kar leoparı) ve lisichka (küçük tilki) adlı köpekler; 28 temmuz 1960'ta vostok programı kapsamında yörüngeye çıkarılacak mekiğin r-7 roketleri ateşlendiğinde gelişen aksilik nedeniyle öldüler. pchyolka (küçük arı) ve mushka (küçük sinek) adlı iki köpek daha aynı yıl, 1 aralık 1960 tarihinde korabl-sputnik 3 uzay aracının beklenmedik şekilde ters atmosferik yörünge yapması sonucu kapsülün yabancı güçlerin eline geçmesinin ve incelemesinin önlenmesi için araca yüklü patlayıcılarla kasten imha edilmesi sonucu öldüler.
laika anısına 11 nisan 2008'de, rusya, star city'de rus kozmonot eğitim tesisi'nin önünde bir anıt heykeli dikildi
ayrıca 1964'te inşa edilen uzay fatihleri anıtı'nda da laika figürü mevcut
kapsülde
pek çok ülke laika'nın anısına posta pullarına resmini bastı
1959 tarihli romanya posta pulunda laika:
laika, hiç unutulmadı ve popüler kültürde; çizgi romanlarda, şarkılarda ve animasyonlarda da anıldı...