hizbullah, lübnan merkezli şii müslüman bir siyasi parti ve silahlı gruptur ve "devlet içinde bir devlet" olarak ün kazanmıştır. iran destekli bu grup, 15 yıl süren lübnan iç savaşı’nın (1975–1990) kaosu sırasında kurulmuş olup, israil’e karşı şiddetli muhalefeti ve orta doğu’daki batı etkisine direnişiyle yönlendirilmiştir.

hizbullah, abd ve birçok ülke tarafından terör örgütü olarak kabul edilmekte olup, iran ve suriye'deki baskıcı, israil karşıtı rejimlerle derin askeri ittifaklar kurmuştur. hizbullah ile israil arasındaki sınır çatışmaları, özellikle gazze şeridi'ndeki hamas ile israil'in devam eden savaşı sırasında son yıllarda hızla artarak tırmanmıştır. 2024 yazında hizbullah’a yönelik büyük israil saldırıları sonrasında, iki ezeli düşman arasında geniş çaplı bir savaşın hiç olmadığı kadar yakın olduğu görülmektedir.

hizbullah tarihindeki belirleyici olaylar

1943 : yirmi üç yıl fransız mandasında kaldıktan sonra lübnan bağımsızlığını kazandı. yeni liderleri, büyük dini gruplar arasında iktidar paylaşımını düzenleyen bir hükümet sistemi oluşturan ulusal pakt’ı imzaladı.

1971 : filistin kurtuluş örgütü (fkö), merkezini ürdün'den lübnan'a taşıdı.

1975–1990 : lübnan’ın iç savaşı, ülkenin dini, siyasi ve etnik mezheplerinin kontrol için rekabetiyle sürerken, israil ve suriye'nin işgallerine, abd ve diğer batılı güçlerin yanı sıra birleşmiş milletlerin müdahalesine sahne oldu.

1983 : nisan ayında beyrut’taki abd büyükelçiliği bombalandı ve 63 kişi öldü. ekim ayında, abd ve fransız askerlerinin kaldığı kışlaya düzenlenen intihar saldırılarında 305 kişi öldü. bir abd mahkemesi, saldırıların arkasında hizbullah’ın olduğunu belirledi.

1984 : hizbullah’a atfedilen bir araba bombası, beyrut’taki abd büyükelçilik ek binasında onlarca kişinin ölümüne yol açtı.

1985 : hizbullah ilk manifestosunu yayınladı.

1989 : lübnanlı parlamenterler suudi arabistan’ın taif kentinde toplanarak iç savaşı sonlandırmak ve suriye’ye lübnan üzerindeki vesayet hakkı tanımak üzere bir anlaşma imzaladı. anlaşma, hizbullah hariç tüm milislerin silahsızlandırılmasını da emretti.

1992 : mart ayında, buenos aires'teki israil büyükelçiliği bombalandı; saldırı hizbullah’a atfedildi. aynı yıl hassan nasrallah, israil güçlerinin selefini suikastla öldürmesinin ardından hizbullah'ın genel sekreteri oldu. hizbullah, ulusal seçimlere ilk kez katılarak parlamentoda sekiz sandalye kazandı.

1994 : israil’in londra büyükelçiliğine ve buenos aires'teki bir yahudi topluluk merkezine düzenlenen araba bombalı saldırılar, hizbullah’a atfedildi.

1997 : amerika birleşik devletleri, hizbullah’ı yabancı terör örgütü olarak ilan etti.

2005 : lübnan başbakanı refik hariri suikasta uğradı. ölümü, suriye'ye atfedilen sedir devrimi’ni başlattı. bir bm mahkemesi daha sonra hariri'nin ölümünde hizbullah’ın rolü olduğunu belirtti.

2006 : hizbullah, iki israil askerini kaçırarak bir aylık bir savaşı tetikledi. bu savaşta binden fazla lübnanlı ve elli israilli hayatını kaybetti.

2009 : hizbullah, demokratik sürece daha fazla açıklık getiren güncellenmiş bir manifesto yayınladı.

2011 : suriye, iç savaşa sürüklendi. hizbullah, beşar esad rejimini desteklemek için binlerce savaşçı gönderdi.

2012 : bulgaristan’da israilli turistleri taşıyan bir otobüse düzenlenen saldırıda altı kişi öldü. avrupa birliği, saldırıdan hizbullah’ı sorumlu tuttu.

2013 : ab, hizbullah’ın silahlı kanadını, üyeleri arasındaki tartışmalar sonrasında terör örgütü olarak ilan etti.

2018 : israil, güney lübnan’dan israil’e kadar uzanan tünellerin bulunduğunu açıkladı, tünellerin hizbullah’a ait olduğunu belirtti.

2019 : ekonomik sıkıntılar, siyasi elitin, hizbullah da dahil olmak üzere, iktidarı bırakmasını isteyen kitlesel protestoları tetikledi. başbakan saad hariri istifa etti.

2020 : hizbullah, bir abd insansız hava saldırısında iran kudüs gücü komutanı kasım süleymani'nin öldürülmesinin ardından intikam yemini etti. aynı yıl, beyrut limanında yüzlerce kişinin ölümüne yol açan patlamalarla ilgili olarak hizbullah’a bağlı yetkilileri soruşturan bir yargıç görevlendirildi.

2023 : hamas ile israil arasındaki savaş sırasında hizbullah, filistinlilere destek gösterisi olarak israil-lübnan sınırında saldırılar başlattı. sınırdaki çatışmalar 2024 yılına kadar sürdü ve lübnan’ın tam ölçekli bir savaşa sürüklenme endişelerini artırdı.

hizbullah nasıl ortaya çıktı?

hizbullah, lübnan’da 1975’te patlak veren iç savaş sırasında ortaya çıktı. bu savaş, ülkede uzun süredir artan silahlı filistinlilerin varlığına yönelik hoşnutsuzluğun zirveye ulaşmasıyla başladı. lübnan’daki çeşitli mezhep toplulukları, filistin sorununa ilişkin farklı pozisyonlar alıyordu.

1943'te yapılan bir siyasi anlaşma kapsamında, siyasi güç lübnan'ın baskın dini grupları arasında bölünmüştü: sünni başbakan, marunî hristiyan cumhurbaşkanı ve şii müslüman parlamento'nun başkanı olarak görev yapıyordu. bu gruplar arasındaki gerilimler, birkaç faktörün hassas dengeyi bozmasıyla iç savaşa dönüştü. sünni nüfus, lübnan'a gelen filistinli mültecilerle birlikte büyürken, şiiler, hristiyan azınlık tarafından yönetilen sistemde giderek daha fazla dışlanmış hissediyorlardı. bu iç karışıklıklar arasında israil, 1978'de ve 1982'de, filistinli gerilla savaşçılarının israil'e saldırı düzenlediği güney lübnan'ı işgal etti.

bir grup şii, 1979'da iran'da iktidara gelen teokratik hükümetin (bölgedeki en büyük şii hükümet) etkisi altında, israil işgaline karşı silahlandı. iran, arap devletlerinde nüfuzunu genişletme fırsatını gördü ve devrim muhafızları ordusu (ırgc) aracılığıyla bu yeni milislere fon ve eğitim sağladı. milisler, "allah’ın partisi" anlamına gelen hizbullah adını benimsedi. sıklıkla rakip şii milislerle (emel hareketi gibi) çatışmalara girmesi ve yabancı hedeflere yönelik saldırılar düzenlemesi (1983'te abd ve fransız askerlerinin bulunduğu kışlaya düzenlenen ve üç yüz kişinin öldüğü intihar saldırısı gibi) nedeniyle aşırı militan bir grup olarak ün kazandı. iran için hizbullah, şii arap-fars ayrılıklarını köprüleyen önemli bir varlık haline geldi ve tahran, orta doğu’daki vekil gruplarını hizbullah aracılığıyla kurdu.

hizbullah, kendisini bir şii direniş hareketi olarak tanıtarak ideolojisini, 1985’te yayınladığı manifestoda ortaya koymuştur. bu manifesto, batı güçlerini lübnan’dan kovma, israil devletinin yıkılmasını sağlama ve iran’ın dini liderine bağlılık yemini içeriyordu. ayrıca, iran’dan ilham alan bir islamcı rejimi savunurken, lübnan halkının kendi kaderini tayin hakkına sahip olması gerektiğini vurguluyordu.

hizbullah nasıl organize edildi?

hizbullah, 1992'de israil'in örgütün kurucusu ve lideri abbas musavi'ye suikast düzenlemesinin ardından genel sekreterlik görevini devralan hassan nasrallah tarafından yönetilmektedir. nasrallah, yedi üyeli şura konseyi'ni ve bu konseyin beş alt konseyini yönetir: siyasi meclis, cihat meclisi, parlamento meclisi, icra meclisi ve yargı meclisi. abd dışişleri bakanlığı, dünya genelinde hizbullah üyesi ve destekçisi olan on binlerce insan olduğunu tahmin etmektedir.

hizbullah, lübnan’ın şii çoğunluğa sahip bölgelerinin çoğunu kontrol etmektedir, bu bölgeler arasında beyrut'un bazı kısımları, güney lübnan ve doğudaki bekaa vadisi yer almaktadır. her ne kadar hizbullah lübnan’da yer alsa da, manifestosu, özellikle abd’yi hedef alan operasyonlarının yerel sınırlarla sınırlı olmadığını netleştirmektedir: “amerikan tehdidi yerel ya da belirli bir bölgeyle sınırlı değildir, bu nedenle bu tehdide karşı koyma da küresel olmalıdır.” grup, yurt dışındaki israil ve yahudi hedeflerine yönelik terör eylemleri planlamak ve gerçekleştirmekle suçlanmıştır ve afrika, amerika ve asya'da hizbullah operasyonlarına dair kanıtlar vardır.

hizbullah’ın eğitim, silah ve finansmanının büyük bir kısmı iran tarafından sağlanmaktadır ve abd dışişleri bakanlığı’na göre iran, gruba her yıl yüz milyonlarca dolar göndermektedir. hizbullah ayrıca suriye’deki beşar esad rejiminden de destek almakta ve yasal ticari faaliyetlerden, küresel suç örgütlerinden ve lübnan diasporasından finansman elde etmektedir.

hizbullah lübnan siyasetinde nasıl bir rol oynadı?

hizbullah, 1992’de sekiz üyesinin parlamento’ya seçilmesinden bu yana lübnan hükümetinin önemli bir unsuru olmuştur ve 2005’ten bu yana kabine pozisyonlarına sahiptir. parti, 2009’da daha az islamcı olan ve “gerçek demokrasi” çağrısı yapan güncellenmiş bir manifesto yayınlayarak ana akım siyasete entegrasyonunu pekiştirdi. 2022’deki son ulusal seçimlerde, hizbullah, lübnan’ın 128 üyeli parlamentosunda 13 sandalyesini korudu ancak parti ve müttefikleri çoğunluğu kaybetti.

hizbullah, kontrolü altındaki bölgelerde fiilen bir hükümet gibi çalışmakta olup, askeri ve federal yetkililer bunu engelleyememektedir. hizbullah geniş bir sosyal hizmet ağı yönetmektedir. bu ağ, altyapı, sağlık tesisleri, okullar ve gençlik programlarını içermekte olup, hizbullah’ın hem şii hem de şii olmayan lübnanlılar arasında destek kazanmasında önemli bir rol oynamıştır. buna rağmen, arap analistlerinin 2024 yılında yaptığı anket, "hizbullah’ın lübnan’daki önemli etkisine rağmen, nispeten az sayıda lübnanlı'nın onu desteklediğini" ortaya koymuştur.

aynı zamanda hizbullah’ın askeri bir kolu da bulunmaktadır. 1989'da suudi arabistan ve suriye tarafından arabuluculuğu yapılan ve lübnan iç savaşı'nı sona erdiren taif anlaşması uyarınca hizbullah, silahlarını elinde tutmasına izin verilen tek milis gücü olarak kaldı. uluslararası stratejik araştırmalar enstitüsü'nün 2020'deki tahminlerine göre, milislerin yirmi bin aktif savaşçısı ve yirmi bin kadar yedek gücü, küçük silahlar, tanklar, dronlar ve çeşitli uzun menzilli roketlerden oluşan bir cephaneliğe sahiptir. israil ulusal güvenlik araştırmaları enstitüsü’nden analist ve emekli tuğgeneral assaf orion, hizbullah’ın "çoğu ulusun sahip olduğundan daha büyük bir topçu cephaneliğine sahip olduğunu" belirtirken, stratejik ve küresel çalışmalar merkezi'nin 2018 tarihli bir raporu hizbullah'ı "dünyanın en ağır silahlanmış devlet dışı aktörü" olarak nitelendirmiştir. haziran 2024'te uzmanlar, hizbullah'ın çeşitli menzillere sahip 150.000–200.000 roket ve füze bulundurduğunu tahmin etmiştir.

hizbullah'ın varlığı, birleşmiş milletler güvenlik konseyi'nin lübnan'daki tüm milislerin dağılmasını ve silahsızlandırılmasını isteyen 2004 tarihli 1559 sayılı kararını ihlal ettiği gerekçesiyle eleştirilmektedir. birleşmiş milletler lübnan geçici gücü, 1978'de merkezi hükümetin otoritesini geri kazandırmak amacıyla lübnan'a konuşlandırılmış olup, hizbullah’ın silahsızlandırılmasını teşvik etmek de görevlerinden biridir.

ekim 2019'da hizbullah, kitlesel protestoların hedefi haline geldi. hükümetin kötü yönetimi ve yıllarca süren düşük büyüme, lübnan’ı, gayrisafi yurtiçi hasılasının (gsyih) yüzde 150’sine ulaşan dünyanın en yüksek kamu borç yüklerinden biriyle karşı karşıya bıraktı. yüzbinlerce lübnanlı vatandaş, ekonomik durgunluktan duyduğu hayal kırıklığıyla hükümetin, hizbullah da dahil olmak üzere, iktidarı yeni bir teknokrat yönetime bırakmasını istedi. ocak 2020'de başbakan hassan diab liderliğinde hizbullah destekli bir hükümetin kurulması, karşıt protestocuları yatıştırmayı başaramadı, protestocular, bunu ülkenin yerleşik sınıfı için bir zafer olarak gördü. yeni hükümetin yönetimi altında işsizlik, yoksulluk ve borç arttı ve covıd-19 pandemisi sırasında uygulanan kısıtlamalara rağmen protestolar aylarca devam etti. protesto hareketi dini farklılıkları aşarken, bazı şiiler açıkça hizbullah'ı eleştirdi.

grup, 2020 ağustos’unda daha fazla kınamayla karşı karşıya kaldı. birleşmiş milletler destekli bir mahkeme, 2005 yılında lübnan eski başbakanı refik hariri’nin suikastında hizbullah ile bağlantılı salim jamil ayyash’i suçlu buldu. ayyash ve beraat eden diğer üç sanık gıyaben yargılandı. dördünün nerede olduğu kamuoyuna açıklanmadı ve hizbullah, sanıkları mahkemeye teslim etmeyi reddetti.

hizbullah'ın suriye ile bağlantısı nedir?

hizbullah, lübnan iç savaşı sırasında lübnan'ın büyük bir kısmını işgal eden suriye ile sadık bir müttefik olmuştur. suriye hükümeti, lübnan’da 2005 sedir devrimi’ne kadar bir barış gücü olarak kalmıştır. hizbullah, suriye kuvvetlerinin lübnan’da kalmasını başarısız bir şekilde savundu ve o zamandan bu yana esad rejiminin sadık bir müttefiki olmaya devam etti. uzmanlar, iran ve hizbullah’ın desteği karşılığında suriye hükümetinin, iran’dan hizbullah’a silah transferini kolaylaştırdığını belirtmektedir.

hizbullah, 2013 yılında suriye iç savaşı'na katıldığını resmen doğrulamış ve çoğunluğu sünni isyancı gruplara karşı suriye hükümetini desteklemek üzere iran ve rus güçlerine yardım etmek amacıyla yedi bin kadar militan göndermiştir. 2019 yılında birçok savaşçısını geri çektiğini açıklayan hizbullah, bu kararı esad rejiminin askeri başarısına dayandırmıştır. analistler, suriye'deki savaşın hizbullah'ı daha güçlü bir askeri güç haline getirdiğini söylerken, bazı lübnanlılar ise grubun savaşa odaklanarak yerel görevlerini ihmal ettiğini savunmaktadır. özellikle sünniler arasında hizbullah'a verilen destek, grubun esad rejimini desteklemesi nedeniyle azalmıştır. ayrıca hizbullah'ın savaşa katılması, israil tarafından daha fazla saldırıya uğramasına yol açmıştır, israil, suriye'deki iran yanlısı güçlere düzenli olarak hava saldırıları yapmaktadır.

hizbullah’ın israil ile olan ilişkisi nedir?

israil, hizbullah'ın ana düşmanı olup, bu düşmanlık israil'in 1978'de güney lübnan’ı işgaline kadar uzanmaktadır. hizbullah, yurt dışında israil ve yahudi hedeflerine yönelik saldırılardan sorumlu tutulmuştur, bunlar arasında 1994 yılında arjantin’de bir yahudi topluluk merkezine yapılan ve seksen beş kişinin ölümüne neden olan bombalı saldırılar ile londra’daki israil büyükelçiliği’ne yönelik bombalı saldırılar yer almaktadır. israil, 2000 yılında güney lübnan'dan resmi olarak çekildikten sonra bile, hizbullah’la özellikle tartışmalı şebaa çiftlikleri sınır bölgesinde çatışmalar yaşanmaya devam etmiştir. hizbullah ile israil güçleri arasındaki periyodik çatışmalar, hizbullah'ın binlerce roket fırlattığı 2006’da bir aylık savaşa dönüşmüştür.

grup, 2009'daki manifestosunda israil devletinin yıkılmasına olan bağlılığını yinelemiştir. aralık 2018’de israil, lübnan’dan kuzey israil’e kadar uzanan tüneller keşfettiğini ve bunların hizbullah tarafından yapıldığını açıklamıştır. ertesi yıl hizbullah, dört yıldan uzun süredir ilk kez israil-lübnan sınırında bir israil askeri üssüne saldırmıştır. ağustos 2021’de hizbullah, israil’in lübnan’a yönelik hava saldırılarına misilleme olarak bir düzineden fazla roket fırlatmış ve bu, 2006 israil-hizbullah savaşından bu yana roketlerden sorumlu olduğu ilk saldırı olmuştur.

amerika birleşik devletleri ve diğer ülkeler gruba nasıl yaklaşıyor?

abd’li politikacılar hizbullah’ı küresel bir terör tehdidi olarak görmektedir. bill clinton yönetimi, 1997 yılında hizbullah’ı yabancı terör örgütü olarak ilan etti ve birkaç hizbullah üyesi, hassan nasrallah da dahil olmak üzere, "özel olarak belirlenmiş küresel teröristler" olarak etiketlendi. bu etiketleme, onların abd yaptırımlarına tabi tutulmasına neden oldu. 2010'ların ortasında barack obama yönetimi, hizbullah'ın lübnan'ın en güçlü askeri gücü olarak itibarını azaltma umuduyla lübnan ordusuna yardım sağladı. ancak, hizbullah ve lübnan ordusunun, el kaide bağlantılı militanlara ve ışid’e karşı suriye sınırını savunmaya yönelik paralel çabaları, kongre'yi lübnan'a daha fazla yardım gönderme konusunda tereddütte bıraktı, çünkü hizbullah'ın bu yardımlara erişebileceğinden korkuluyordu.

2015 yılında abd kongresi, abd banka hesaplarını kullanarak hizbullah’ı finanse eden yabancı kurumları hedef alan hizbullah uluslararası finansmanı önleme yasası'nı çıkardı. 2018’de ise yasaya yeni yaptırım türleri eklenerek genişletildi. donald trump yönetimi ayrıca iran'a karşı "maksimum baskı" kampanyasının bir parçası olarak hizbullah’ın parlamento’daki bazı üyelerine yaptırımlar uyguladı. trump’ın yaklaşımı iran ekonomisini sekteye uğratmış olsa da, analistler, iran’ın giderek kendi kendine yeterli hale gelen vekil gruplarının en kötü yaptırımlara karşı direndiğini söylüyor.

joe biden yönetimi, hizbullah’ın finans ağına bağlı bireylere yaptırım uygulamaya devam etti, bu yaptırımlar arasında grubun merkez mali birimi başkanı ibrahim ali daher’e yönelik yaptırımlar da yer aldı. 2021'de abd hazine bakanlığı, bölgesel finansal sistemler aracılığıyla milyonlarca doları aklayan ve hizbullah ile iran’a fayda sağlayan küresel bir finans ağına karşı yaptırımlar açıkladı.

avrupa birliği ise hizbullah’a daha az agresif bir yaklaşım sergilemiştir. ab, 2013 yılında bulgaristan’daki bir bombalı saldırıya karıştığı ve esad rejimini desteklediği gerekçesiyle hizbullah’ın askeri kanadını terör örgütü olarak tanımlamıştır. 2014 yılında ab’nin çok uluslu polis teşkilatı europol ve abd, hizbullah’ın avrupa’daki terör faaliyetlerine karşı ortak bir grup oluşturmuştur. son yıllarda bazı avrupa ülkeleri daha güçlü bir duruş sergilemiştir. birleşik krallık, 2019’da hizbullah’ın tamamını terör örgütü olarak ilan ederken, alman hükümeti de 2020’de benzer bir karar almıştır.

hizbullah, büyük ölçüde sünni olan körfez arap ülkelerini, abd, israil ve avrupa güçleriyle olan ilişkileri nedeniyle küçümsemektedir. körfez işbirliği konseyi yedi arap devletinden oluşan ırak hariç basra körfezi’ndeki ülkeleri kapsamaktadır. hizbullah’ı ise bir terör örgütü olarak kabul etmektedir. ayrıca suudi arabistan ve abd, 2017’de iran destekli grupların (hizbullah gibi) kaynak akışlarını kesmek için terör finansman hedefleme merkezi’ni kurmuşlardır.

israil - hamas savaşı sırasında ne oldu?

hamas’ın ekim 2023’te israil’e düzenlediği saldırının ardından, gazze şeridi merkezli iran destekli filistinli militan grup hizbullah, askeri olarak zayıf müttefikiyle "dayanışma" gösterisi olarak israil-lübnan sınırına roketler, havan topları ve dronlar fırlatmaya başladı. birçok uzman, iran ve hizbullah’ın hamas’a israil’e nasıl saldırılacağı konusunda tavsiye ve eğitim verdiklerini söylese de, hamas 2023 operasyonunu planlamada ne iran’ın ne de hizbullah’ın yer almadığını iddia etmektedir.

israil ile hizbullah arasındaki çatışmalar ve gerilimler 2024 yılına kadar devam ederek bölgesel bir savaşın daha da genişlemesi endişeleri körükledi. israil, temmuz ayı sonunda golan tepeleri’nde on iki çocuğun ölümüne neden olan bir füze saldırısından hizbullah’ı sorumlu tuttu. grup, bu saldırıyı reddetti. israil, kısa bir süre sonra beyrut'ta hizbullah’ın üst düzey komutanlarından fuad shkur’u hedef aldı ve bu saldırıda üç sivilin öldüğü ve onlarca kişinin yaralandığı bildirildi. eylül ayında israil, lübnan'daki hizbullah askeri altyapısına yönelik hava saldırılarını artırdı ve hizbullah üyelerinin özel elektronik cihazlarını uzaktan patlatarak binlerce koordineli bombalama saldırısı gerçekleştirdiğinden şüphelenilmektedir. birçok orta doğu gözlemcisi, abd’li üst düzey askeri yetkililer de dahil olmak üzere, israil’in lübnan’a bir kara harekâtı hazırlığında olduğuna dair endişelerini dile getirdi.