zannetmem ki küçüklüğünden beri gazetelerde “çapraz bulmaca” ibaresini ne zaman görse bunu yadırgayan, manasız bulan bir ben olayım. zira çapraz dilimizde “eğik olarak kesişen” demektir ve çapraz bulmacaların da çapraz hiçbir yönü yoktur. işte ben, geçenlerde yaşadığım ani bir zeka parlaması, ani bir feraset anında bu bulmacalara neden çapraz dendiğini kavrayıverdim.

anladım ki bir chicken translate vakasından, galat-ı meşhurun galat-ı meşruya dönüşmesinden başka bir şey değilmiş bu

çapraz bulmacalar ilk olarak on dokuzuncu yüzyılda ingiltere’de ortaya çıkmış, oradan başka coğrafyalara yayılıp bugün dünyanın en yaygın kelime oyunu haline gelmiştir. ingilizler crossword puzzle adını vermişlerdir bu oyuna, ve buradaki “crossword” ifadesi “kesişen kelimeler” manasındadır. oyunun özü dikey ve yatay kelimelerin kesişmesidir ve başka dillerde bu bulmacanın nasıl adlandırıldığına baktığımızda da hep “kesişme” anlamına işaret eden terimler görürüz. almanca “kreuzworträtsel”, fransızca “mots croisés”, ispanyolca “crucigrama”, italyanca “cruciverba” gibi; ruslar ise olduğu gibi ingilizce’den almış, “krossvord” demişlerdir bu bulmacalara.

peki ya biz türkler? 

“crossword puzzle”a makul bir türkçe karşılık “kesişen bulmaca” ya da "kesişen sözcükler" olabilirdi. aslen “cross”, “kreuz”, “croix”, “cruz”, “croce” aynı zamanda hep haç anlamına da gelmektedirler ait oldukları dillerde; bu bağlamda “haç bulmaca” ya da “istavroz bulmaca” da gayet yerinde isimler olurdu oyunumuz için; lakin biraz tuhaf kaçacaklarını, misyoner işi, hristiyan propagandası (hafazanallah) gibi duracaklarını ben de yadsıyamam.
tamam, “istavroz bulmaca” da çok şahane bir karşılık değildir belki, ama ingilizce’de “cross” aynı zamanda “çapraz” anlamına geliyor diye “crossword puzzle”ı “çapraz bulmaca” yapmak daha mı iyi oturmuştur, daha mı mantıklı, yoksa daha mı şık olmuştur? sümme haşa...

“çapraz bulmaca” sakilliği hangi kendini bilmezin ürünüydü bu meçhuldur bugün, ama nesiller için içinden çıkılmaz bir muamma teşkil ettiği net bir gerçektir. gazetenin o meşum sayfasını her açtığımda “buna neden çapraz bulmaca deniyor ki ama” düşüncesine saplanıp derin zihinsel sorgulayışlara sürüklendiğimi, saatlerin geçip akşamın geldiğini, gazetenin başında uyuyakaldığımı, gece su içmeye kalkan babamın üşümeyeyim diye üzerime gazete kağıtları örttüğünü hatırlarım da…

Bu içerik de ilginizi çekebilir