deney, bir insana bir rol biçilip ona uygun imkanlar da eline verildiğinde ne kadar da başkalaşabileceğini gösteren bir çalışma. aslında normal zamanlarda iyi insanlar olan kişilerin, zorlu meslekler yaparken ya da savaş dönemlerinde nasıl değişik bir karaktere bürünebildiğini de aydınlatan bir deney.

1971 yılında stanford üniversitesi'nde psikolog olarak çalışan philip zimbardo liderliğinde bir grup tarafından yapılmış. 70 kişi arasından 24 kişi mahkum rolu oynamak üzere seçilmiş ve üniversitenin bodrum katında yapılan sahte bir hapishane yerleştirilmiş. tüm prosedürler aslına oldukça yakın şekilde uygulanmış. parmak izleri alınmış, hastalar hücrelere tıkılmış, bacaklarına zincir bağlanmış vb.

mahkumlar ve gardiyanlar rollerine zimbardo'nun beklediğinden de erken adapte olmuşlar. gardiyanlar psikolojik şiddet uygular, mahkumlar da bunu kolayca kabullenir hale gelmiş. hatta gardiyanların 3te1'i sonrada sadistik eğilimler göstermekten yargılanmışlar. mahkumların 2si ilk günden deneyi bırakmak zorunda kalmış.

normalde en az 2 hafta sürmesi planlanan deney, mahkumların kaçış planları yapmaya başlaması, açlık grevlerine başlaması, gardiyanların mahkumlar arasındaki dayanışmayı kırmak için görüşmeler yapması ve buna bağlı yöntemler geliştirmesi, ve daha da ilginci zimbardo'nun kız arkadaşının (ki kendisi de psikoloji eğitimi almış biriymiş) aslında zimbardo'nun da kendini hapishane müdürü olma rolüne kaptırdığını fark etmesiyle (zimbardo, işlerin çığrından çıkmış olduğunu gördüğü halde halen deneyin devam etmesi taraftarıymış) ve bunu zimbardo'ya söylemesiyle zimbardo'nun aklı başına gelmiş ve deneyi 6 günde sonlandırmış. yani aslında fark etmeden zimbardo da bu deneyin bir parçası olmuş.

özet olarak

her insanın gerekli şartlar oluşturulursa ve eline güç verilirse o role kendini nasıl kaptırabileceğini ve kötü bir insan olabileceğini, hatta aslında dünyada kötü insan olmadığını, şartların insanları kötülüğe itebileceğini göstermiştir.

2001 yapımı Das Experiment filmi, Zimbardo deneyini konu alıyor