efendim öncelikle "join this wardruna playlist!" diyorum.. dinleyin!

iskandinav mitolojisi son derece girift, karmaşık ve sorunlu bir mitolojidir. çok fazla kaynağı yoktur ve yapılan araştırmalara göre aslında "çok eskilere dayanmasına rağmen", en yakın kaynakları ortaçağ'da yazılmıştır. (bir istisna hariç: tacitus. ileride değineceğim.) sözlü gelenek ise en fazla viking çağı'na ve viking çağı'nın hemen öncesine yani en fazla 4. ve 5. yüzyıla dayanır. oysa mitlerin en azından demir devri'ne yani m.ö. 1000'li yıllara dayandığı ortadadır.

iskandinav ve eski germen mitleri, yakındoğu ve avrupa toplumlarının mitleri arasındaki en karakteristik hint - avrupa geleneğini yansıtır. iran mitolojisi'ni saymazsak (çünkü o hint ile birlikte asıl kaynaktır.) hint - avrupa kökenine "en sadık" mitolojidir. kuzey ve orta asya etkilerinin ve şamanizm etkilerinin sıkça görülmesine rağmen, hiç bir kültürden, örneğin hellen mitlerinin mezopotamya ve anadolu mitlerinden etkilendiği kadar etkilenmemiştir.

mitolojiye karışık dememin sebebi de şudur ki, öncelikle kaynaklar bir mitoloji için çok yenidir. ve karışıktır. birbiriyle tutarsız çok fazla kaynak vardır. ayrıca yakındoğu mitlerine bakarak, iskandinav mitolojisi'ndeki yaratılış hikayesi gerçekten karmaşıktır. olayları, kişileri, kavramları tarihsel bir sırayla kolay bir şekilde izlemek zordur. işte bu entry'nin yazılış sebebi de, ludvig kardeşinizin yeni başlayanlar için kısa ve öz bir kronolojik iskandinav mitolojisi sunmak istemesidir.

efendim burada ben insanın yaratılışı'na kadar olan devri anlatacağım. çünkü iskandinav mitolojisi'nde asıl karmaşık olan ve takip etmesi zor olan kısım buraya kadar olan kısımdır. ragnarök yani büyük savaş gibi çok bilinen hikayeler kolaylıkla takip edilebilmektedir. sözlükte bulabileceğiniz çoğu kavramın açıklamasını yapmayacağım. kısa açıklamalar olacak, ama karşılaştırmalı mitoloji veya mitoloji felsefesi de yapamayacağım maalesef. bunlar gerçekten yazıyı sıkıcı hale getirebilir ve uzatabilir. öncelikle kaynaklardan başlayalım:

başlıca kaynaklar şunlardır:

* eddalar (destanlar)
* sagalar (öyküler)
* skaldlar (şiirler)
* tacitus
* plinius
* saxo grammaticus
* snorri sturluson

--- nazım edda ---
tamamen anonimdir. nazım edda'nın kalbi codex regius adlı bir toplama eserdir. 1971'e kadar kopenhag kraliyet müzesi'nde saklanmış, bu tarihte de izlanda'ya iade edilmiştir. nazım edda dört ana bölümden oluşur:

- codex regius
- prymskvida
- havamal
- lokasenna

--- nesir edda ---
nesir edda snorri sturluson'un 1220'li yıllarda kaleme aldığı bir düz yazı eseridir. snorri sturluson izlandalı zengin bir çiftçi ve yazardı. norveç'te kral hakon hakonarsson hizmetinde casusluk yaptığı biliniyor. bu yazma işini neden yaptığını bilmiyoruz. ondan böyle bir şey istenmediği halde kültürel kaygı ile yapmış olması muhtemeldir. ayrıca snorri'nin hıristiyan olup olmadığını da bilmiyoruz. nitekim eserinin bazı yerlerinde "alaya alırcasına" anlattığı hikayeler, onun hıristiyan olabileceğini veya bu eseri "hıristiyanlar için yazmış olabileceğini" göstermektedir.

nesir edda da dört ana bölümden oluşur:

- giriş
- gylfaginning (gylfi'nin kandırılması)
- skaldskaparmal ( şiir dili)
- hattatal (nazım biçimleri)

--- heimskringla ---
snorri sturluson'a ait, norveç'in "ilk kralı" harald ile başlayan ve tüm kralların tarihini içeren bir yapıttır.

--- ynglingsaga ---
heimskringla'dan önceki norveç krallarının ve tanrıların tarihini anlatan anonim bir eserdir. romalı tarihçi plinius'un iskandinavlar üzerine yazdığı adı bilinmeyen kitabının bu eserin tercümesi olduğuna inanılır.

--- gesta danorum ---
danimarkalı tarihçi saxo grammaticus'un 1200'li yıllarda latince kaleme aldığı bir germen tarihi'dir. fakat snorri sturluson'un eserleriyle çok büyük "tutarsızlıklar" gösterir.

--- germenia ---
romalı tarihçi tacitus'un m.s. 1. yüzyıl'da yazdığı germenler'in tarihlerini ve kültürlerini aktardığı bir eserdir. fakat bu eserde germen kahramanları, şahıs ve yer isimleri, hatta tanrıların isimleri hep latince verilmiştir. örneğin tacitus tüm eser boyunca odin yerine zeus'u kullanmıştır. bu sebeple bu eser, iskandinav tanrıları'nın isimlerini öğrenebildiğimiz bir eser değildir.

kaynaklar bittiğine göre kronolojik bir mitoloji çizelgesine başlayabiliriz:

ilkin "sonsuz boşluk" ginnungagap vardı. buranın kuzeyinde niflheim, güneyinde muspellsheim, ortasında ise nehir hvergelmir vardı.

--------- ginnungagap -------- ( sonsuz boşluk.)

--- niflheim --- (kuzeydeki sisler diyarı.)

--- hvergelmir --- ( ortada on iki buzlu pınardan oluşan sonsuz nehir.)

--- muspellsheim --- (güneydeki ateş diyarı.)

--------- ginnungagap --------- (sonsuz boşluk.)

--- ginnungagap ---
l
l
--- ymir ---
(sonsuz boşluktan dev ymir doğdu. niflheim'ın buzları ve muspellsheim'ın ateşi ile. ymir'den doğan dişi ve erkek devler bir troll nesli [titan] yarattı.)
l
l
--- audumla ---
( trollerin süt annesi inek audumla, niflheim'ın eriyen buzlarından doğdu.)
l
l
--- buri ---
(kutsal inek audumla buzları yalayarak "ilk tanrısal yaratık" buri'yi yarattı.)

* ilk tanrısal yaratık, "insan şeklindeki" buri, ilk devlerin soyundan gelen "dişi troll" bestla ile evlendi. bu çiftten "ilk üç tanrı" doğdu.

--- buri ve bestla ---
l
l
--- odin - vili - ve --- (ilk üç tanrı)

* yeni doğan üç bilge tanrı yaşadıkları yerin yalnızca trollerin olduğu "çirkin" bir yer olduğunu farkedince yeni bir dünya inşa etmek istediler. ancak başta ymir buna karşı geliyordu. bu sebeple odin, vili ve ve ymir'i öldürdü. bundan sonra da tüm troller öldürüldü. trollerin soyundan yalnızca bergelmir ve çocukları kurtuldular. yeni troll soyu da bergelmir'den yetişti.

* odin ve kardeşleri devler tükendikten sonra "ymir'in cesedinden dünya'yı inşa ettiler". ymir'in kanı deniz, vücudu toprak, kafatası ise gökyüzü oldu. büyük kemikleri dağları, çenesi ve küçük kemikleri kayalıkları, yanağı ovaları oluşturdu. saçları ağaç oldu, beyni ise bulut. kafatasından oluşan bu çatının ayakta kalması için tanrılar dört cüce yarattı ve bu dört cüceyi çatının dört bir yanına koydu. dünyanın dört köşesine de bu cücelerin ismi verildi: vertri, sudri, austri, nordri.

tanrılar "üç büyük dünya" yarattı. birincisi az önce anlattığımız midgard'dı. insanların yaşadığı dünya. 

kadim trollerin, cinlerin, perilerin (elf) ve başka varlıkların yaşadığı dünya utgard 

ve tanrıların vatanı asgard.

asgard, midgard'ın ortasında ama yükseklerde ve insanların göremeyeceği bir boyuttaydı. "iki dünya'nın ortasında" bifröst isimli bir köprü vardı.

--------- midgard ---------
l
l -- bifröst (köprü)
l
--------- asgard ----------- ********** ------------- utgard ------------
l
l -- bifröst (köprü)
l
--------- midgard ---------

gibi..

dünyaların yaratılışını bu dünyalarda yaşayan varlıkların yaratılması izledi.

- jormungadr. midgard yılanı. midgard'ı çevreler.

- yggdrasill. midgard'ın tam ortasında, yaşamı besleyen "kutsal yaşam ağacı".

- hvergelmir. midgard'ın ortasından akan "yaşam pınarı". bu nehir zaten en eski zamanlardan beri vardı. fakat odin bu nehri midgard'ın ortasına taşıdı.

- mimir. ygdrasill'in köklerinden çıkan "bilgelik pınarı".

- heimdall'ın tahtı. ygdrasill ağacının dalları üstünde, ragnarök ( kıyamet - büyük savaş ) habercisi heimdall'ın mekanı. yaşam alanı.

- valkyrie'ler. odin'in ragnarök'te savaşacak "kutsal savaşçıları".

- heidrun. valkyrie'lere süt verecek olan "kutsal keçi".

- norns. ygdrasill'e sürekli "bakım yapan cüce cinler".

ve son olarak gelelim insanın yaratılışı'na:

1. daha çok kuzeyde, yani norveç, isveç ve izlanda'da anlatılan birinci mite göre üç tanrı; odin, hoenir ve lodur, birgün yolda rastladıkları iki ağaç gövdesini canlandırırlar ve bunlara insan adını verirler. erkeğin adı ask, dişinin adı embla'dır.

2. ikinci ve daha çok alman kültüründe benimsenen efsaneye göre ise "ilk adam" dev tuisto'nun oğlu mannus'tur. mannus'un üç oğlundan "üç büyük alman kabilesi" doğmuştur. ingevon, hermion ve istevon.

iskandinav mitolojisi'nin problemleri gibi bir ekleme yapmak istiyorum:

bu mitlerin kaynakları gerçekten çok karmaşıktır. okuyucunun yukarıda fazlaca görünen kaynaklara aldanmaması gerekir. çünkü o kadar eser içinden mitleri, tanrıları, öyküleri, mekanları ve daha bir çok şeyi çıkartmak son derece zordur. eserlerin birbirleriyle tam uyumlu olmadıklarını söylemiştik. ve yaklaşık olarak m.ö. 1000 yıllarında oluşmuş olan bir mitolojinin en yakın kaynağının m.s. 1. yüzyıl ( o da sadece bir tane, diğerleri 13. yüzyıl.) olduğunu düşünürsek, bildiklerimizin ne kadar yanlış olabileceğini düşünmek işten bile değildir.

ayrıca en sonda vereceğim birçok tanrının kökenini bilmemize rağmen, bir o kadarının da nereden geldiklerini, kimden doğduklarını, işlevlerinin ne olduklarını bilmiyoruz. mesela ne dedik, "odin , hoenir ve lodur yolda giderken" dedik. dedik ama, insanın yaratılışı gibi çok önemili bir konuda adı geçen bu hoenir ve lodur adlı tanrıların nereden geldikleri hakkında bir malumatımız yok.

bir de bu mitolojide aslar ve vanlar diye bir tanrısal ayrım vardır. aesir ve vanir de denir. bu ayrımın hala ne manaya geldiğini tam olarak bilemiyoruz. ve bence bilebilmemize ve anlamamıza da imkan yok. zira bu mitlere inanan ve hatırlayan toplum ile bunları yazıya geçiren toplum arasındaki toplumsal bellek farkı gerçek manada en yüksek seviyesine ulaştığı için ( 1. yüzyıldan 13. yüzyıla 1200 yıl..) bize bunları aktaranların bile bu aslar - vanlar ayrımını anlamış oldukları şüphelidir.

son olarak, burada yapmaya çalıştığım mitolojiyi tamamen anlatmak olmadığı için bazı aesir ve vanir'i sıralamayı yeterli görüyorum:

en önemli üç aesir: --- odin - thor - tyr ---

en önemli üç vanir: --- njörd - freyr - freyja ---

tanrılar, tanrıçalar ve nitelikleri:

- odin. aesir'in efendisi. bilgelik ve savaş tanrısı.

- thor. gök gürültüsü ve savaş tanrısı.

- loki. düzenbaz, yaramazlık, sorun ve ateş tanrısı. (troll kökenli.)

- freyr. erkeklik gücü tanrısı.

- tyr. savaş ve savaşçı tanrısı.

- heimdall. asgard'ın koruyucusu.

- baldr. aydınlık, barış, yeniden doğum ve adalet tanrısı.

- ull. beceri, av ve duello tanrısı.

- bragi. şiir tanrısı.

- vali - intikam ve sonsuz ışık tanrısı.

- vili. üç yaratılış tanrısından biri. odin ve ve'nin kardeşi.

- ve. üç yaratılış tanrısından biri. odin ve vili'nin kardeşi.

- njörd. deniz, rüzgar, balık ve bolluk tanrısı.

- vidar. dev grid ve odin'in oğlu.

- forseti. adalet, barış ve doğruluk tanrısı.

- hoenir. sessiz tanrı.

- frigg. evlilik ve annelik tanrıçası. odin'in zevcesi.

- freyja. bereket, sağlık, aşk, güzellik, sihir, kehanet tanrıçası.

kulaklığı çıkardıktan sonra gelen şok editi: kusuruma bakmayın, epey uzun olmuş. ama ne yapabilirdim ki? yazarken wardruna dinledim. siz de okurken dinleyin bari.

wardruna playlist!