İzmir'de Mesihliğini İlan Ederek Büyük Bir Kitle Toplayan Sabetay Sevi Kimdir?
sabetay sevi, 17. yy başlarında izmir’de dünyaya geliyor. ailevi kökeni tam olarak tespit edilememiştir. sefarad, yahut aşkenazi yahudilerinden olduğu iddiaları birlikte mevcuttur. ailesinin tüccar olduğunu bilinir. babası ve kardeşleri ticaretle uğraşırken sabetay kendi yolunu çiziyor ve din öğrenimine ağırlık veriyor. yahudi mistisizmine ve kabbala öğretisine yoğunlaşıyor.
sabetay, mesihlik iddiasıyla sahneye çıkmadan önce iki evlilik yaptığı ve ikisinin de boşanma ile neticelendiği yazılır. bugün sıradan kabul edilebilecek bu eylem, zamanı ve mekanı içinde gerçek bir sansasyon olsa gerektir. zaman 1600’ler, yerleşik tutuculuk ve sert musevi inancı birlikte değerlendirilirse bir boşanma bile sıra dışı bir vakıadır. boşanma sebeplerine yönelik iddialar da muhtelif. bir tarafa göre iktidarsızlık, diğer tarafa göre ise kutsiyet.
sevi’nin ortaya çıktığı dönem de akdeniz coğrafyası için dikkate değerdir. yeni ticaret rotaları ve amerika keşfedilmiştir. bu, eski dünyanın akdenizi için yıkıma eşdeğer bir şey; memlükler zaten yıkılmış.. venedik, cenova ve tabii osmanlılar da sarsılmıştır. tacir millet yahudiler de halden nasibine düşeni almışlar. bu dönemde mesihi ve hatta kıyameti bekledikleri biliniyor.
sabetay sevi, mesihlik iddiasıyla ortaya çıkıyor ve akdeniz coğrafyasını geziyor. gezisi süresince öğretisini anlatıyor. bu vakıa, yalnızca osmanlı coğrafyasında değil neredeyse tüm avrupada yankı uyandırıyor. o tarihlerde polonya’da, italya’da, ingiltere’de ve hatta ingilizlerin amerikan kolonilerinde dahi sabetay sevi konuşulmuş.
belirli takipçi kitlesi kazanan sabetay sevi’ye en ciddi tepki yerleşik musevi teşkilatından gelir. bunun sebebi, sevi’nin yerleşik musevi ritüellerinde büyük bir değişik getirmesidir. hal böyle olunca dini statüko sabetay sevi’yi kabul etmemektedir. ancak bu süreç içerisinde osmanlı devlet sistemi, hatırı sayılır bir süre boyunca sabetay sevi’yi görmezden gelmiş. öyle ki sabetay sevi, mesihlik iddialarıyla -kendince- eyalet valileri tayin ederken, idari bir müdahaleyle karşılaşmıyor.
günümüzde bu suskunluk, genel olarak osmanlı devlet sisteminin musevi iç işleyişine karışma isteksizliği ile açıklanmak isteniyor. bu sav bence mantıklı değil. bu aşamada devlet sistemi, sabetayizmin yahudi cemaati içerisinde yeteri kadar güç kazanmasını bekliyor olabilir.
dönem museviler için çetin olduğu kadar osmanlı devlet sistemi için de zor ve güçlüklerle doludur. padişah 4. mehmed, sadrazam ise köprülü fazıl ahmet paşa’dır. devlet sistemi, türbilansın farkındadır ve yapıda köklü değişiklik niyetleri bilinmektedir. bunun içerisinde başkentin istanbul’dan edirne’ye taşınması da dahildir. kaldı ki padişah, devleti bir süredir bilfiil edirne’den idare etmektedir. yerleşik istanbul düzeninin bu durumdan rahatsız olduğunu eklemeye gerek yok. işte bu çalkantı içerisinde sabetay sevi mesihlik iddiasıyla zuhur ediyor.
sabetay sevi’nin başlangıçta devlet sisteminden gerçek bir engel görmediğini belirtmiştik. bu sürecin olgunlaştığını gören devlet sistemi, artık sabetay sevi’ye müdahalede bulunuyor. edirne sarayında sorguya alınııp, önüne şart koyuluyor. ya şehadet getirip müslüman olacak ya da öldürülecek.
bu noktada mesihlik iddiasında bulunan sabetay sevi ilginç bir şekilde şehadet getiriyor. bunun üzerine kendisine sarayda sembolik resmi bir görev verilip elde bulunduruluyor. yani osmanlı devlet düzeni, sabetay sevi’yi devşirerek kendi sistemine dahil ediyor.
bir süre sabetay sevi edirne sarayında bulunuyor (cebren). kendisi edirne sarayındayken öğretisi üzerinde gerçek bir baskı uygulanmıyor. bu sırada sabetay sevi’nin önemli yardımcısı gazzeli nathan, sevi’nin öğretisinin yayılıp teşkilatlanmasında büyük bir gayret sarf ediyor. kanaatimce sabetay sevi’nin edirne sarayında bulundurulmasıyla devlet sistemi bu hareketin kendi kontrolünde gelişip boylanmasını istemektedir.
bu dönemde selanik şehri, sabetayizm için henüz ağırlığı olan bir yer değildir. hareket izmir’den başlıyor ve yayılıyor. çok daha sonraları selanik ancak sabetayizm için önemli bir yer haline geliyor.
sabetay sevi bir müddet sonra edirne sarayından sürülüyor. bunun sebebini tam olarak söylemek güçtür. belki devlet içerisindeki bir güç mücadelesi, belki doğrudan bir irade yüzündendir. ancak sabetay sevi’nin adriyatik kıyısında bulunan ülgün kasabasına sürülüp, burada öldüğü iddia edilir. mezar yeri belli değildir.
sevi’nin, mesihlik iddiası sürecince muhtelif evlilikler yaptığı ve bu evliliklerinden çocuklarının olduğu da söylenir. hatta televizyon programlarında verdiği demeçlerde cemil ipekçi, sabetayist bir aileden geldiğini ve kendisinin sabetay sevi’nin alt kuşak torunlarından olduğunu söylemektedir.