2 ocak 2022'de kazakistan'da başlayan ve 10 ocak 2020'ye kadar devam eden sivil olaylar ve iç kargaşa sırasında kazakistan hükümeti ülke çapında internetin fişini çekti. kazakistan hükümetinin internet erişimini engellemesinin hangi yöntemlerle yapıldığını ve hangi yasal dayanakla internetin kesildiğini forbes'in internet sitesinin rusça baskısı yazmış. bizim de dahil olduğumuz tip ülke modellerinde rastlanması muhtemel bir durum olduğu için bu konuyu biraz deşelim:

ülkenin batısındaki janaözen (zhanaozen) kasabasında yılın ilk hafta sonu başlayan ani enerji fiyat artışlarına karşı genişleyen protestoların orta yerinde internet aksamaları yaşanmaya başlandı. netblocks'tan gelen verilere göre 4 ocak 2022 salı akşamından itibaren kazakistan'da önemli bir internet iletişimi aksaması meydana geldi. internet kesintisi konfirme edildiğinde tarih 5 ocak 2022'yi gösteriyordu. 5 ocak tarihi aynı zamanda ülkede olağanüstü hal ilan edildiği gündü.

internetin kapatılması ilk aşamada 4 ocak 2022'de mobil internetin fişinin çekilmesiyle başladı

5 ocak 2022'de ise kablolu internet de kapatıldı. kazakistan, 8 ocak 2022'ye kadar aralıksız olarak internetsiz kaldı. daha sonra da interneti çok sınırlı bir modda, neredeyse yok hükmünde bir verimsizlikle yeniden açtılar.

zaman zaman da kazakistan'ın sadece belli bazı bölgelerine birkaç saatliğine internet verildiği de oldu. bu hizmet sadece bazı anlık mesajlaşma hizmetlerini kapsıyor, genel bir internet kullanımı deneyimini engelliyordu. geçen birkaç saatin ardından kesilmeler tekrar devam ediyordu.

kesintiler çoğu yerde acil yardım hizmetleri ile ilgili iletişimin sağlanamamasına sebebiyet verdi ve bunun da sonucu can kayıpları oldu. olaylarda yaralanan kişiler acil yardım hizmetlerine erişim sağlayamayınca siyasetin kanlı eli insan hayatına bulaştı. internet erişimsizliği kaynaklı olarak ülke çapında oluşan milyonlarca dolarlık maddi zarar da bunun cabasıydı. ve sonuçta bu maddi kaybı yine vatandaş çekiyordu.

sonunda, ülkedeki telekom operatörleri sosyal medya hesaplarından kesintiyi doğruladılar ve kesintilerin hükümet tarafından uygulandığını açıkladılar. hükümetin kesinti ile ilgili yasal dayanağı ise 5 temmuz 2004 tarihli kazakistan cumhuriyeti haberleşme kanunuydu. bu kanun ağların ve (veya) iletişim araçlarının çalışmasını askıya alma prosedürünü düzenliyordu.

bu durumda kazak hükümeti kanuna dayanarak internet iletişiminin "birey, toplum ve devletin" çıkarlarına "zarar verici" olduğunu düşündüğü terör tehditini gerekçe gösterip fişini çekmişti. amaç siyasi içerik paylaşımını engellemek ve göstericilerin haberleşip buluşma ve organize olma kabiliyetlerini kısıtlamaktı. bir hükümet hem kendi halkını terörist ilan etmiş, hem de halk, parasını ödeyerek edindiği kazanılmış haberleşme hakkı olan internetten mahrum bırakılarak son derece tehlikeli şiddet olaylarının arasında iletişimsiz kalmıştı.

peki, kazak makamları hangi yöntemle interneti kesti?

kazakistan'ın interneti, büyük ölçüde eskiden devlet tekeli olan kazak telekom (kazakhtelecom) aracılığıyla devlet tarafından yönetiliyor. kazak makamları ilk olarak internet iletişimini engellemek için deep packet inspection (dpi) araçlarını kullanmaya çalıştılar. (dpi) ile internet üzerinden gönderilen veri paketlerinin içeriğini incelediler.

ağları (dpi) ile izlemek kötü amaçlı yazılımları filtrelemek için yararlı olsa da, (dpi) araçları çin ve iran gibi ülkeler tarafından web sayfalarını sansürlemek veya tamamen engellemek için de kullanılıyor ve kazakistan'da bunu hedeflemişti. fakat (dpi) geçirimsiz değildi. vpn kullanımı ile bu durumu aşmak mümkündü. nitekim olaylar boyunca neredeyse herkes vpn kullanmıştı. önce operatörler ile işbirliğine gittiler ve dns trafiğini yöneterek alan adlarının insanları doğru web sitelerine yönlendirmesini ve veri iletiminin gerçekleşmesini engellemeyi denediler.

fakat kazak hükümetinin amacı daha sert bir kesintiydi. bu duruma dijital totaliterlik deniyor. kazakistan cumhuriyeti ulusal güvenlik komitesi operatörlere trafik iletim kanalını tamamen kapatmaları talimatı verdi. bununla birlikte, kazakistan cumhuriyeti ulusal güvenlik komitesi'nin operatörlerin rızası ve katılımı olmadan da internet erişimini benzetme yerinde olacaksa "fişi çekmek" suretiyle kapatma imkanı vardı ve bunu da yaptılar, interneti manuel olarak engellediler.

rusya'dan gelen takviye kuvvetlerin kazakistan içindeki misyonu sona erdiğinde kazak hükümeti ilk olarak bankacılık işlemlerinin erişimine izin vermek yoluyla interneti normale döndürmeye başladı. fakat internet her bölgede aynı anda tekrar verilmeye başlanmadı, aksine belli bölgelere öncelik verildi ve pratikte kazakistan'da ocak 2022'nin neredeyse tamamı internet sorunu yaşanarak geçti.

bu süreçte mevcut operatörlerin zararı milyonlarca doları buldu

dijital hayata entegre hizmetler tamamen durdu. kazakistan, market alışverişlerinden okul kayıtlarına, sağlık hizmetlerinden haberleşme araçlarına kadar geniş bir alanda kör, sağır ve dilsiz kaldı.

kazakistan örneği, bizim de içinde olduğumuz profildeki ülkeler için yaşanmış en son ibret vesikalarından birisidir. günümüzde dünyaya karşı demokratikleştiğini ve insan hakları alanında ilerlediğini iddia ediyorsan, dünyanın ilk baktığı kıstas internet kullanımında ne derece sansürcü olup olmadığın, interneti ne derece kesip kesmediğin oluyor. fakat bunu pek iplemeyen birçok ülke yönetimi, karşısına çıkan ilk toplumsal sorunda internet erişimini kaldırmayı, yapılacak en acil tedbir olarak görmeye başladı.

son yıllarda, bir sosyal kontrol biçimi olarak algılanıp uygulanan internet kesintileri burkina faso, endonezya, vietnam, etiyopya, küba, iran, sudan, mısır, çin ve uganda dahil olmak üzere birçok ülkede vatandaş protestolarına karşı verilen ilk siyasi yanıt olarak ortaya çıktı . 2016'da 56 kez olan internet kesintilerinin sayısı 2017'de 80'in üzerine çıkarak arttı ve 2020'de 29 ülkede en az 155 kesinti yaşandı. 2021 ve 2022'de kesintilerle devam etti.

yazımızı freedomhouse.org'da yer alan bu ibret haritası ile noktalayalım

haritaya bakarsanız, neredeyse tüm asya'nın ve afrika'nın ya kısıtlı internete sahip olduğunu ya da tamamen internet özgürlüğüne uzak kaldığını göreceksiniz. bu vesika ile de sabittir ki, nüfus olarak dünyadaki en yoğun yerlerin sorunlu internet erişimine sahip olması gezegenin adalete olan uzaklığını da suratımıza çarpsın.

kaynakça: kodeksy-kz.com-kazak iletişim kanunu, forbes.ru, netblocks.org, freedomhouse.org-internet özgürlük haritası, margaret hu-makale

Protestolar Nedeniyle Hükümetin İstifa Ettiği Kazakistan'da Neler Oluyor?