Kişisel Çıkarları Unutarak Hayatı Hep Başkaları İçin Yaşama Hali: Altruizm
nedir?
kişisel çıkarlarını unutarak, ya da bunlardan vazgeçerek başka insanların mutluluğu için çalışmak.
detaylandıralım
altruizm, performer (girişimci) ve recipient'a (alıcı) göre gruplanan dört sosyal davranıştan biri (davranış biyolojisi). şöyle ki:
cooperative: performer (+)/recipient (+)
altruistic: performer (-)/recipient (+)
selfish: performer (+)/recipient (-)
spiteful: performer (-)/recipient (-)
(+) yararına
(-) zararına
altruizm gen havuzunun gelişimi yararına veya bireyin fitness'ını sonraki kuşağa aktarmaya yönelik olarak gelişmiş olması muhtemel bir davranıştır, bu yüzden doğal seleksiyonla evrimleşmiş olabileceği düşünülmektedir.
altruistik davranışın performer ve recipient'in arasında genetik bir bağlantı olduğunda kolay geliştiği bilinmektedir. bu nedenle, altruistik davranışın akraba olan canlılar arasında sıkça görüldüğü bilinmektedir. (arılarda görülen partenogenez buna bir örnektir) bunun sebebi de akraba canlının fitness'ının artırılması olarak açıklanabilir.
örneğin: aynı ana-babadan gelen iki kardeşin aynı alellerin %50'sini taşıyor olma olasılığı yüksektir; bireyin kardeşinden olan yavruyla alellerin %25'ini paylaşması mümkündür. bu nedenle, canlı akrabasına yardım ederek kendi alellerinin bir porsiyonunun popülasyonda temsil edilmesini sağlayabilir.
psikolojide ise (özgecilik), pragmatizm ile karıştırılması son derece yanlış olan düşünce. aksine, altruism birey düşmanlığına yakınsar (ayn rand). pragmatizm özünde bireyciyken, altruism de bireyin kendisini başka bir birey/topluluk için feda etmesi söz konusudur (ki bu "kendini feda etmek" psikolojik olarak bahsedilse bile, daha makro boyutta, yukarıda bahsettiğim gibi kendi genlerini popülasyonda temsil etmeye yönelik de olabilir. bu konuda bilgi için (bkz: the selfish gene)).
yine de, inadım inat kıçım iki kanat suretinde illa da bireyci bir yaklaşımda bulunulmak istense bile altruizmin bireycilikle bağlantılı olabileceği ihtimali öyle pek de uzak değildir. altruistik bir davranış bile, ilerki dönemlerde karşıdakinden de aynı davranışın beklenmesi sebebiyle gerçekleşebilir. örneğin, trivers insanlarda görülen altruistik davranışın adalet, ahlaki öfke duygusu, suçluluk, şükran ve sempati duygularına bağlı olarak, dolayısıyla karşılıklı olarak görüldüğünü savunmuştur reciprocal (karşılıklı) altruism teorisinde yamulmuyorsam (1985'te olacak).
utilitaryanizm ise özellikle bireyin sürü için kendini feda etmesi gibi davranışlarda altruizme şaşılacak derecede benzerlik gösterse de aslında ikisi farklı şeylerdir. altruizm deyince akla recipient çıkarı gelir, utilitarianizm de ise bu "çıkar" kavramı daha sınırlı tanımlanmıştır: çıkar majoritenin yararına olmalıdır, ayrıyetten bu çıkar yani "the greatest good" biraz hedonistçe bir "greatest good"dur, zira acı/zevk suretinde ayrılmış iki keskin kavram arasında mutlak olarak zevk e ulaşmayı amaçlar. altruizmde ise, zevk bir amaç değil araçtır; yukarıda belirttiğim bazı sebeplerin sağlanmasına yönelik yolda kullanılabilitesi vardır.
egoizmle alakası var mı?
altruizm, kimi insanın pragmatizm ile, veya utilitarianism ile karıştırdığı psikolojik bir davranış türü. öz olarak altruizm imkansız gözükse de biyolojide reciprocal altruizm teorisi vardır (bkz: sen bana yardım et ben de sana), yani aslında egoist bir biçimde altruizm mümkün gibidir - örneğin boğulmakta olan bir adamı, bir kadının daha sonra o da onu kurtarır diye kurtarması, şan şöhret isteği, baskı, sorumluluk... hede hödö, bir sürü bilinç altı çıkar isteği.
altruizm örnekleri psikolojide (bkz: the kitty genovese incident) ve biyolojide çok görülür (erkek arıların genlerinin yarısını feda etmesi, sürüdeki bireyin avcı gördüğünde çığlık atıp kendini feda ederek sürüyü kurtarması falanca), enteresan bir teoridir.
hayvanlarda altruizm
genellikle canlıların davranışlarının bencil olduğunu varsayarız. çünkü bencil davranmak canlının rakiplerine karşı avantajlı durumda kalmasını sağlar. alturizm ise canlının davranışlarında bencil olmama durumudur.
insanlar için alturistik davranış göstermekle ilgili birçok görüş varken, bu davranışların nedenini çok sorgulamıyoruz çünkü insan sosyal bir canlı ve yaşadığı herhangi bir olay bireyi bu tür davranışlara yönlendirmiş olabilir. hayvanlardaysa durum daha farklı.
afrika'da yaşayan çıplak köstebek sıçanları alturizm gözlemleyebileceğimiz canlılardır. genellikle 75 ile 250 arasında birey içeren koloniler halinde yaşarlar ve her bir kolonide yalnızca bir tane üreyebilen dişi vardır. bu dişi 1 ile 3 erkekle çiftleşebilir. kolonideki diğer dişi ve erkeklerse kısırlardır. bu kısır bireyler koloniye besin getirir, üreyebilen dişi ve erkeklere ve yavrulara bakar. aynı zamanda yuvayı tehlikelere karşı koruyanlar da bunlardır ve yuvayı korurken ölebilirler. bu sadece örneklerden biri. bunun gibi bir çok örnek var; bal arısı, yer sincabı vb. gibi. peki bir canlı neden bunu yapar ve en önemlisi canlıların temel kaygısı olan nesil devamlılığı şansını azaltan böyle bir davranış evrimsel süreçte nasıl varlığını devam ettirebilir?
william hamilton bir hayvanın bir sonraki nesildeki kendi genetik temsil oranını alturistik davranış çerçevesinde yakın akrabaya yardım etmekle, kendi yavrularına yardım etmekten daha fazla arttırabileceğini ve hayvanların alturistik davranış sergilemelerinin nedeninin bu olduğunu ileri sürmüştür. bu hamilton'un "kapsamlı uyum" fikrine yol açmıştır. kapsamlı uyum, bireyin genlerini yeni yavrular üreterek çoğaltması üzerine ve genlerin çoğunu paylaştığı yeni nesiller üreten diğer yakın akrabalarına yardım sağlama noktasında bireyin sahip olduğu toplam etki olarak tanımlanabilir. bu etkiye göre canlı alturistik davranış sergileyebilir ve nesil devamlılığı olabilecek en iyi şekilde gerçekleştiği için bu tür davranışlar evrimsel süreçte varlıklarını sürdürebilirler.