zehirler, insanlık tarihinde önemli bir rol oynamıştır. m.ö. 331’de kaydedilen ev içi zehirlenme kanıtları kutsal kitap da, shakespeare’in eserlerinde ve farklı kültürlerin masalları veya mitlerinde sıkça zehirleme ifadelerine yer verilir. yüzyıllar boyunca avcılar ve savaşçılar, ok uçlarını avı veya düşmanları felç etmek için zehirlere batırmışlardır. bu uygulama, bazı kızılderili toplulukları arasında modern tarih boyunca devam etmektedir.

mitolojide zehirlenmeler

herkül’ün ölümü, tutkusu yüzünden sergilediği suç nedeniyle zehri kullanmasının bir hikayesidir. herkül’ün ikinci karısı deianira, onun bir ilişkisi olduğundan şüpheleniyordu. deianira, herkül’ü, bir su yılanı olan lernean hydra’nın zehriyle zehirlenmiş bir okla vurduğu centaur nessus’un kanıyla lekelenmiş bir gömlek giymesi için kandırdı. zehirli kan, herkül’ü dayanılmaz acılar içerisinde öldürdü. metaforik olarak, “nessus’un cübbesi”, kaçınılmaz bir yıkıcı güç veya talihsizlik anlamına gelir. nessus’un cübbesi, shakespeare’in ‘antony and cleopatra’ oyununda marcus antonius’un actium muharebesi’ndeki yenilgisini takip eden ve birçok çağdaş edebiyat örneğinde yer alır. gerçek hayatta ise, hitler’e yönelik başarısız suikast girişiminin bir komplocusu, suikast planındaki rolünün ortaya çıkmasının ardından muhtemel sonuçları kabul eder ve “hiçbirimiz ölümümüzden şikayet edemeyiz. çemberimize katılan herkes 'nessus’un cübbesi’ni giydi' ifadesini kullandığı bilinmektedir.

erken batı medeniyetinde zehirlemeler

zehirlemeler, erken batı medeniyetinin tarihinde belirgin bir rol oynamıştır. bazı zehirleme vakaları, sokrates’in ölümü gibi, geniş çaplı toplumsal etkilere sahiptir. sokrates, tartışmalı olsa da, antik yunan filozoflarından biriydi ve öğretileri batı’nın akıl yürütme, mantık, gerçek ve bilgi değerlerini önemli ölçüde etkiledi. öğretileri, kendisi de etkili bir filozof olan plato dahil bazı öğrencileri tarafından eleştirildi. sokrates, atina’nın otoritesini ve yunan tanrılarına olan ibadeti eleştirmesi nedeniyle geniş çevrelerce sevilmemekteydi. bu, dinsizlik, gençliğin (öğrencilerin) yozlaşması suçlamalara yol açtı ve sokrates mahkûm edilerek ölüm cezasına çarptırıldı. sokrates ve ölümü hakkındaki bilgilerimiz çoğunlukla plato’nun yazılarından türetilmiştir ve bu nedenle potansiyel olarak önyargılıdır. ancak kayıtlara göre sokrates, ömür boyu sürgün ve ölüm seçimiyle karşı karşıya kaldığında kendini baldıran otu ile zehirleyerek öldüğüyle bilinir. inançları uğruna ölme kararı, sokrates’in suçlu olarak tarihe geçmesini değil, öğretilerinin birçok gelecek neslin düşüncesini etkilemeye devam etmesini sağladı.

bu dönemin diktatörleri, özellikle renksiz, kokusuz ve tatsız olduğu için kolayca tespit edilemeyen zehirlere büyük ilgi göstermişlerdir. mithridates vı. eupator, helenistik döneminde pontus krallığı’nın zehirlere takıntılı acımasız bir diktatörüydü. mithridates, roma cumhuriyeti’nin anadolu ve karadeniz bölgesindeki hakimiyetini ortadan kaldırmak için büyük çaba harcadı. fetihlerinden birinin tek bir günde 150.000 kadar romalının ölümüyle sonuçlandığı belgelenmiştir. bu tür eylemler onu çok sevilmeyen bir hükümdar ve birçok suikast girişiminin hedefi yaptı. suikastlara karşı kendini korumak isteyen mithridates’in o dönemde bilinen toksinlerin etkilerini araştırmak için mahkumları deney konusu olarak kullandığı söylenmektedir. efsaneye göre, o, tüm zehirlere karşı koruyan evrensel bir panzehir olan “mithridate” adlı bir çözüm geliştirdi. romalı doğa bilimci pliny the elder, mithridates’in her gün kendisine toz haline getirilmiş ve balla karıştırılmış yaklaşık 50 farklı katkı maddesinin bir karışımını içeren çiğnenebilir bir tablet verdiğini söylemiştir . devam eden tartışmalara rağmen, tabletteki arsenik ve zehir gibi çok az miktarların vücudunu bu ölümcül toksinlerin miktarına karşı etkili bir şekilde bağışıklık kazandırdığı teorileştirilmiştir. ironik bir şekilde, roma imparatorluğu’na karşı tekrarlayan yenilgiler ve büyük pompey’in onu kafkas dağları’na kaçmasına neden olan bir istilası sonrasında mithridates, intihar etmeye kalkıştı. ne yazık ki, ömür boyu mithridate ile bağışıklık kazanmış olması ölümünü engelledi. bu yüzden zehiri yutan kızlarının yok oluşunu izledikten sonra en güvendiği korumasının kılıcının altında öldü. mithridates, “zehir kralı” olarak tanındı ve antidotum mithridaticum’un bir sonraki 1900 yıl boyunca kullanıldığı düşünülmektedir.

bu dönemin en yaygın olarak incelenen zehirlemesi, roma imparatorluğu’nun kurşunla zehirlenmesidir. roma imparatorluğu’nun çöküşündeki tam olarak rolü hala bilimsel bir tartışma konusudur, ancak roma ürünlerinde kurşunun yaygın olarak kullanılmasının, roma nüfusunun büyük bir bölümünün zehirli seviyelere maruz kalmasına yol açtığı konusunda bir görüş birliği vardır. kurşun ucuz, dayanıklı ve şekillendirilebilir olduğundan, su borularında, pişirme gereçlerinde ve kurşun kristalinde yaygın olarak kullanıldı. aynı zamanda, daha pahalı seçenekler yerine tatlandırıcı olarak kurşun asetat kullanıldı. m.ö. 30 ile m.s. 220 arasında yaşamış birçok roma imparatoru ve zengin roma vatandaşı, yüksek kurşun seviyeleriyle kirletilmiş yiyeceklere olan tercihleri belgelenmiştir. tesadüfen, claudius dahil birkaç roma imparatoru ve roma sosyetesinin üyeleri, yetişkinlerde kurşun zehirlenmesi ile uyumlu semptomlar sergilediği görülmüştür. bu semptomlar arasında ruh hali bozuklukları, hafıza bozukluğu, konuşma güçlüğü, baş ağrısı ve üreme bozuklukları bulunur. çocuklarda kurşun zehirlenmesi, gelişim gecikmesi, yorgunluk, karın ağrısı, kusma ve sinirlilikle ilişkilidir ve bu klinik belirtiler, roma imparatorluğu dönemine ait tıp literatüründe belgelenmiştir. kurşun zehirlenmesinin roma medeniyetinin çöküşüne katkıda bulunduğu hipotezi ilk olarak rudolf kobert’in 1909’da yayımlanan bir makalesinde ortaya atılmış ve daha sonra jerome nriagu tarafından 1983’te new england journal of medicine’de yayımlanan bir makalede daha ayrıntılı olarak ele alınmıştır. kobert’in makalesinden bu yana, tarihçiler ve bilim insanları, kurşun zehirlenmesinin roma imparatorluğu’nun çöküşündeki rolünün ne ölçüde olduğu konusunda yoğun bir şekilde tartışmaktadır. bir bilim insanı olan john scarborough, kurşun zehirlenmesini “birilerinin düzensiz araştırmalar yaptığı ‘tarihsel bir efsane’” olarak nitelendirmiştir. arkeolojik çalışmalar hala devam etmekle birlikte, alanda genel bir görüş, kurşun zehirlenmesinin roma imparatorluğu üzerinde önemli olumsuz etkisi olduğudur.

orta çağ döneminde zehirlenmeler

ortaçağ avrupa’sında zehirler yaygın olarak biliniyor ve kolayca temin edilebiliyordu. zamanın daha iyi bilinen zehirleri için panzehirlerle ilgili bilgiler de bu dönemde daha gelişmişti. bununla birlikte, kasıtlı ve kazara zehirlenmeler yaygın bir ölüm nedeniydi. kasıtlı zehirleme için yaygın olarak kullanılan bitkiler arasında belladonna, baldıran otu ve kurtboğan bulunuyordu, ancak hangi bitkilerin ve bileşiklerin zehirli olduğu konusunda yaygın yanlış bilgiler vardı. sonuç olarak, kazara zehirlenme veya zehirleme yoluyla suikast endişesi o kadar yaygındı ki birçok hükümdar, yiyecek, giysi ve hatta yatak takımları yoluyla zehirlenmeye karşı kendilerini korumak için kraliyet mahkemesi denetçileri istihdam etti. zehirlenmenin yaygınlığı, zehirli bileşikleri tespit etmek ve tanımak için yetersiz testlerle birleştiğinde, zehirlenmenin ölüm nedeni olarak doğrulanması neredeyse imkansız hale geldi, bu nedenle soyluların veya zengin bireylerin doğal nedenlerle öldüğü iddiaları sık sık çürütüldü.

rönesans dönemi’nde, papa vı. alexander ve italya’daki borgia ailesinden oğlu cesare, belki de en kötü şöhretli zehir uygulayıcılarıydı. borgialar, misafirlere verilen şaraba iddiaya göre arsenik, striknin ve cantharidin gibi birkaç tür zehir katmışlardır. çünkü misafirin kaçınılmaz ölümünden sonra konuğun mülkünün sahipliği kilise yasalarının gerektirdiği şekilde vı. alexander’a geri dönecekti. borgiaların, şeker gibi aldatıcı bir şekilde tatlı tadı olan ve çok güçlü olan bir arsenik türü olduğu düşünülen cantarella gibi nadir zehirlere erişimi olduğu teorileştirildi.

borgia ailesi, bu karanlık yöntemlerle büyük servet ve güç biriktiren bir aileydi. ancak, onların ölümüne dair farklı hikayeler bulunmaktadır. bazı kaynaklar, borgia ailesi’nin kazara zehirlenerek öldüğünü iddia ederken, diğerleri ise sıtmadan hayatlarını kaybettiklerini öne sürmektedir. zehirlenme hikayelerine göre, borgia ailesi, birkaç kardinal için düzenledikleri bir akşam yemeğinde, bir hizmetçi tarafından şarap sürahileri karıştırıldığı için kardinaller için hazırlanan zehirli şarabı yanlışlıkla içmiştir. yaşlı papa zehirlenme sonucunda hayatını kaybetmiş, ancak zehirlenmeyi atlatan cesare, babasının ölümüyle birlikte güç ve servetini kaybetmiştir.

papa ıı. julius, papa vı. alexander’ın ardından göreve gelmiştir. papa ıı. julius, papalığı kurtarmada büyük rol oynamıştır. sadece borgialıların papalık dairelerinde yaşamayı reddetmekle kalmamış, aynı zamanda rönesans sanatının önemli bir destekçisi olmuş ve raphael, michelangelo ve yeni bir aziz petrus bazilikası’nın yapımını da üstlenmiştir .