marvel cinematic universe, the infinity saga'yı avengers: endgame'in ardından spider-man: far from home'u vizyona sokarak tamamlamıştı. phase 4'e ve ötesinde yeni saga'ya geçilirken herkesin aklında olan soru elbette the infinity saga'nın başarısının sürdürülüp sürdürülemeyeceğiydi. son zamanlarda mcu ile ilgili en fazla tartışılan şey de zaten bu konu. mcu yeni phase ile kalitesini düşürdü mü? yoksa düşürmedi mi?

çok geniş çaplı yaklaşılması gereken bir mevzu bu. alınan yeni kararların, tercih edilen yeni hikayelerin artı ve eksi yönleri var. tek başına evet düşürdü ya da hayır düşürmedi diyemeyiz aslında. madde madde ilerlememiz ve önceki phase'ler ile bu phase'in arasındaki farklara bakmamız gerekiyor.

proje sayısındaki artış

bu madde aslında en önemli ve en basit madde. zira her ne olursa olsun nicelik artışı kaçınılmaz şekilde niteliği etkileyecektir. marvel studios senede 1-2 film yapmaktan 3 filme, ardından 4 film ve dizilere geçti. senede 3 proje ile ilgilenen bir stüdyonun senedeki proje sayısı 7-8 gibi rakamlara çıkarsa ister istemez kişi başına düşen iş yükünü arttıracaktır. nitelikli insan sayısının arttırılması bu problemi çözecek gibi dursa da bazı sıkıntılar da baş göstermiyor değil. mcu kevin feige'nin vizyonu ile oluşturuldu. feige her proje ile detaylı şekilde ilgilenen, her projeye itinayla yaklaşan bir yapımcı. ama neticede insan. aynı sene içerisinde 3 proje ile ilgilenirken 8 projeye aynı enerji ile yaklaşması imkansız. bu da feige'nin kalite kontrolünün düşmesi anlamına geliyor.

marvel studios bünyesinde louis d'esposito, victoria alonso, nate moore, jonathan schwartz gibi başarılı bulduğum yapımcılar mevcut. ama bu yapımcıların artık daha etkin olmaları kevin feige'nin projeler üzerindeki kontrolü önceki phase'lere oranla azalttığının da bir göstergesi. dizilerin denkleme girişiyle disney'in kevin feige'den dizilere biraz daha odaklanmasını istemesi bilinen bir gerçek. filmlerin zaten başarılı şekilde devam ettiğini ama yeni mecra olan dizilerin rayına oturana kadar feige'nin daha fazla kontrolünde olması gerektiğini düşünmüşlerdi.

yönetmen filmlerinin çekilmesi

bu konu marvel cinematic universe'ün başlangıcından bu yana en çok tartışılan konuların başında geliyor. mcu'da yönetmenin etkisinin az olduğu, kevin feige'nin kontrol edebileceği yönetmenler seçtiği ve onlara yeteri kadar özgürlük vermediği düşüncesi en başından beri insanların kafasında olan düşüncelerden birkaçı.

öncelikle marvel studios'ta zannedildiği kadar yönetmenlere karışıldığını düşünmüyorum. sistem şu şekilde işliyor aslında: kevin feige yönetmene oynayacağı oyuncakları veriyor ve bir sınır çiziyor. bu sınırlar içerisinde bu oyuncaklarla nasıl oynadığı kişinin elinde. evet belki bu kulağa karışıyormuş gibi görünebilir ama onlarca farklı subgenre kullanan filmleri ve birbirinden tamamen farklı karakterleri bir araya getirmek belli ölçüde kontrol mekanizmasını gerekli hale getiriyor.

phase 4'te ise yönetmenleri kontrol etme mekanizması yerini yönetmenleri daha fazla serbest bırakma politikasına dönüştü. proje sayısındaki artış kevin feige'nin her proje ile tek tek ilgilenememesi anlamına geliyordu. filmin günlük işlerini denetlememek adına güvenebileceği yönetmenlere direksiyonu daha fazla verdi. bunun sonucunda belki de en yönetmen filmlerinin geldiği phase 4, en düşük puan ortalamasını tutturan phase oldu. chloé zhao yönetmenliğinde eternals en düşük notları alan mcu filmlerin başında geliyor. sam raimi'nin doctor strange in the multiverse of madness'ı ben her ne kadar çok sevsem de eleştirel anlamda beklentilerin altında kaldı. tamamen taika waititi kontrolündeki thor: love and thunder'ı konuşmak bile istemiyorum. bu da bize 30 tane filmin çekildiği, artık dizilerin de çıktığı bir evrende supervisor bir kişinin kontrolünün ne kadar da önemli olduğunu bir kez daha gösteriyor.

salgın

covid-19 salgınının en çok etkilediği stüdyoların başında marvel geliyor. diğer stüdyolar bir filmi ertelediğinde diğer filmlerini de ertelemesi gerekmiyor. ama marvel studios bir filmi ertelediğinde ortak evren yüzünden sadece o filmi değil, diğer filmleri de ertelemesi gerekiyor. hatta dizilerle birlikte bütün takvimi her ertelemede yeniden düzenlemesi gerekiyor. sony ile olan ortaklığı da düşünürsek bazı projelerin yer değişmesi bile gerekti. bu da elbette ortak anlatıya zarar vermese bile dikiş yerlerinin belli olmasına sebep oldu.

örnek vermek gerekirse her şey yolunda gitseydi the falcon and the winter soldier salgın ile ilgili bir hikayeye sahip olacaktı ama covid sonrası değişti. wandavision on bölüm olacaktı. doctor strange in the multiverse of madness filmi loki dizisinden önce gelecekti. spider-man: no way home ise sonra gelecekti. phase 4 boyunca yapılması zorunlu olan bu değişikler hikayenin akışında da bazı değişiklikler olmasına sebebiyet verdi.

dizilerin varlığı

the infinity saga'ya göre phase 4'ün en büyük farkı elbette ki diziler. disney+'ın yayın hayatının başlaması ile birlikte marvel studios diziler de üretmeye başladı. live-action dizilerin iki ana formatı var: 40-50 dakika civarı dram dizileri 6 bölümden. 20-25 dakika komedi formatındaki diziler ise 10 bölüm. önümüzdeki ay başlayacak she-hulk, 10 bölüm formatlı dizi olacak mesela. görsel anlamda eksik hissedilmemesi için bu diziler film prodüksiyonuna yakın bir kalitede çekiliyor. ortalama 150 milyon dolar bütçeleri var.

hikaye anlatısı olarak mcu'ya kattıkları çok şey var. ama mcu'dan kaybettirdikleri de var. hiç kuşkusuz en büyük artısı solo filme sahip olamayacak karakterlerin de diziler aracılığıyla kendi solo projelerinin olması. halihazırda mcu'da olan hawkeye, loki gibi karakterler ile solo film çekilme şansı düşük olan she-hulk, ms. marvel gibi karakterler kendi dizilerine kavuşmuş oldular. karakterizasyonları daha derinleşti ve en önemlisi sıradaki film öncesi olası statüko değişimleri bu dizilerle oldu. bu da bizi aslında görece eksi sayılabilecek kısma götürüyor. the infinity saga boyunca marvel studios her ne kadar toplu devasa bir hikaye anlatsa da tekil filmin içerik bütünlüğüne çok dikkat ederdi. avengers: infinity war ve avengers: endgame ilişkisi dışında filmler tek başlarına izlendiği zaman bile seyirciye yeterli miktarda bilgi verirdi. phase 4 ile başlayan diziler ile marvel studios bundan uzaklaştı.

doctor strange in the multiverse of madness filmi yukarıda verdiğim örneğe en uygun film belki de. bu film wandavision dizisini kesinlikle izlemiş olmayı gerektiriyor. scarlet witch kavramı ve wanda karakterinin bütün motivasyonu bu dizide anlatılıyor. diziyi izlemiş olmak filmden keyif alma ve karakteri anlamayı tamamen şekillendiriyor. benim şahsi fikrim mcu takip ediliyorsa dizileri zaten izlenmesi yönünde. yalnız yılda 5-6 proje çıkartan disney+'ın her marvel içeriğini takip etmek istemeyen seyirciye katılmasam da o seyirci grubunu anlayabiliyorum. üstelik diziler sayesinde hedef kitlesinde değişikliklerde yapabiliyor marvel. mesela yetişkin bir izleyici ms. marvel ya da i am groot'u izlemek istemeyebilir. bu sistem filmleri anlamak için dizileri izleme dayatmasını sürdürürse (ki sürdürecektir) ilk üç phase'in samimiyetinden biraz uzak bir yaklaşım olur. yine şahsen konuşursam what if'i beğenmedim. i am groot, marvel zombies ya da spider-man: freshman year gibi animasyon mcu işlerini izlemek istemiyorum. ama zorunlu olarak izleyeceğim.

benzer bir durum loki dizisinde de mevcut. ikinci sezonun çekimleri devam eden dizi the infinity saga sonrası ana hikayenin halen en önemli projesi konumunda. sıradaki ana konu ve ana villain bu dizide tanıtıldı. şunun da altını net çizmemiz lazım. multiverse konseptinin bir dizi ile tanıtılması o konseptin çok çok iyi işlenmesine de neden oldu. bütün kavramlar herhangi bir filmde aceleye getirilmeden işlene işlene anlatıldı. bu da dizi formatının olumlu yönde kullanıldığı zaman ne kadar başarılı olabileceğini gösteriyor. mcu'ya ilk kez girecek bazı karakterler için de dizi formatının olumlu olduğunu düşünebiliriz. bunun ilk örneği moon knight dizisiydi. moon knight gibi komplike bir karakterin mcu'ya dizi ile girmesi çok daha olumlu. bu tip karakterlerin origin hikayeleri diziler sayesinde anlatılacak ve mcu içerisindeki yolculukları diğer dizi ve filmlerle devam edecek.

benim olumsuz anlamda gördüğüm en büyük etkisi ise psikolojik etkisi. mcu'yu özel kılan şey sanki kaybolmuş gibi seyircinin bir kısmı için. yılda iki kere ya da üç kere sinemada girdiği o dünya şu anda her hafta evine geliyor. üstelik dizi olduğu için de haliyle daha ufak çaplı geliyor. bu da ağır ağır mcu'nun sinemaya ait olan özgünlüğüne sekte vuruyor. her hafta yeni içerik izlemek o dünyanın büyüsünü yok ediyor.

büyüme stratejisi

bu konu proje sayısındaki artış ile birlikte en önemli madde bence. marvel studios ilk günlerinde daha kapsayıcı bir anlatıya sahipti. filmler arasında sebep ve sonuç ilişkisi daha sıkı, kümülatif anlatı daha belirgindi. bir filmde olan olaylar kendisinden sonra gelen filmi ya da bir sonrakini hemen etkiler, küçük parçaların büyük resimdeki etkisi daha net gösterilirdi. devam filmlerinin daha kısa sürede geldiğini ve avengers filmlerinin bu konudaki inanılmaz büyüklükteki etkisini unutmadan hemen örneklendirelim.

iron man'in ilk filmi evrenin ana karakterlerinden olacak tony stark'ı bize tanıttı. s.h.ı.e.l.d'ın varlığı ve nick fury'nin sözleriyle avengers'ın ilk adımı atıldı. the incredible hulk tamamen farklı yoldan gitse de içinde s.h.i.e.l.d'ı barındırıyordu. after credits sahnesinde tony stark'ın çıkması ile iki film bağlandı. ikinci iron man filminde nick fury aktif rol oynadı, black widow geldi, thor tease edildi. hemen ardından thor filmi geldi. avengers'ın villain'ı olacak karakter loki bu filminin de villain'ıydı. hawkeye bile az da olsa filmdeydi. captain america: the first avenger geldiğinde ise avengers filminin ana hikaye örgüsüne sebebiyet veren tesseract tanıtıldı. avengers filmi vizyona girdiğinde ise bütün açılan hikaye örgüleri birbirine bağlanmış oldu. thanos'ın geleceği işaret edildi. phase 1 kendi içerisinde mükemmel bir bütünlüğe sahip oldu.

ikinci phase'e geçtiğimizde artık infinity stone mevzusunun adı konulmuştu. her sene yayınlanan bir film kesinlikle bir infinity stone'u içeriyordu. hikaye olarak daha sonra bağlanacak guardians of the galaxy bile thanos'u ilk defa ciddi anlamda gösteriyor ve power stone'a ev sahipliği yapıyordu. kendi yollarına giden bütün karakterler tekrar avengers: age of ultron'da bir araya geldi. içinde mind stone'da olan film avengers'ı yeni bir statükoya soktu. ant-man ile phase kapandı.

phase 3 ise son derece hızlı bir giriş yaparak captain america: civil war ile açılışı yaptı. değişen statükoya temelli bir darbe vurdu. iki sene önce yayınlanan captain america: the winter soldier filminin hikayesini tamamladı. bir önceki sene çıkan ant-man'i de dahil ederek en önemli iki yeni oyuncu olan black panther ve spider-man'i evrene tanıttı. şimdi daha uzun uzun anlatmak istemiyorum aslında... söylemeye çalıştığım şey marvel cinematic universe'ün phase 4'e kadar muhteşem bir şablon kullanmış olması. solo filmler geliyor, hikaye dallanıp budaklanıyor ve bir avengers filmi ile hikaye toparlanıyor. sonra yeni karakterler geliyor. eskileri devam filmi alıyor, hikaye büyüyerek yayılıyor ama kesinlikle bir avengers ya da avengers temalı filmle tekrar toparlanıyor. phase'e kadar civil war'u da dahil edersek 5 tane avengers temalı, karakterleri birleştiren, hikayeyi toparlayan ve statükoyu çizen film var. sağa sola giden hikaye ekseriyetle olması gereken yola sokuluyordu. işte bu şablonun olmaması phase 4'ün benim nazarımda en büyük eksisidir.

şu ana kadar phase 4'te izlediğimiz yapımlar içerisinde wandavision ile doctor strange in the multiverse of madness dışında gerçek manada birbirini etkileyen hikaye anlatısı göremedik. ilginç bir şekilde ikinci doctor strange filmi ile spider-man: no way home ve loki, multiverse konusuna bile farklı yaklaştılar. 6 film ve 7 dizi içerisinde gözle görülen organik bir bağ yok. yalnız şuna çok net dikkat çekmek istiyorum: bu bağ henüz yok. multiverse'ün ana hikaye olduğunu biliyoruz, kang'in ana villain olacağını da biliyoruz. şu an gözümüze dağınık gibi görünen şeylerin önceki phase'ler de olduğu gibi başarılı şekilde bir araya getirileceğine de eminim. ama önceki phase'ler ile karşılaştırıldığında olan olayların neden sonuç ilişkisini görememek can sıkıcı. insana "acaba marvel ne yaptığını bilmiyor mu?" ya da "phase 4 amaçsız mı?" gibi düşündüren şey tam olarak bu.

2 yıl içerisinde 13 proje izledik. hala avengers'ın gerçek manada var olup olmadığını bilmiyoruz. herhangi bir soru işaretini en çok 2-3 filmde kaldıran bir anlatının bu kadar proje sonrası bile avengers'ın hala var olup olmadığına cevap vermemesi çok ilginç. dünyanın ortasında devasa bir ölü celestials varken halen o konunun bir kez sözle bile olsa geçmemesi marvel'ın alıştığımız kapsayıcı hikaye anlatısının dışında. phase 4'ün en çok ihtiyacı olan şeyin açılan hikayeleri ve yeni karakterler bir araya getirecek toplanma filmi olduğunu düşünüyorum. illaki avengers isminde olmak zorunda da değildi ama captain america: civil war tarzında bir film phase 4 içerisinde olmalıydı. açılan hikayeler kendi içerisinde biraz dahi olsa toplansaydı seyirciye bu kadar dağınık gelmezdi.

çok fazla yeni karakter

phase 4 ile birlikte öncekine oranla çok sayıda yeni karakter ile karşılaşmaya başladık. bu yeni karakterler bir önceki madde ile de bağlantılı olarak kendi hikayelerini de tabii ki mcu'ya getirmiş oluyor. yalnız proje sayısının çok artmış olmasına rağmen bu kadar karakteri düzenli bir şekilde işlemeye devam filmleri ve yeni projeler yetmiyor. önceki phase'ler de bir karakter tanıtıldığı zaman evrende unutturulmadan hemen kullanılmaya başlanırdı. örnek vermek gerekirse doctor strange solo filminden sonra karakter hemen thor: ragnarok'ta gözüktü. üst üste avengers infinity war ve avengers: endgame'de çıktı. spider-man: no way home'da çıktı ve ikinci solo filmi geldi. benzer şekilde spider-man neredeyse ilk gözüktüğünden beri her sene ya solo filmi geldi ya da toplanma filmlerinde çıktı. yine black panther'de aynı yol izlendi. önemli yeni karakterler sıklıkla karşımıza çıkarak evrendeki yerlerini sağlamlaştırırlardı.

yayınlanan projelerin ardından karakterleri bir daha ne zaman göreceğimize dair çok soru işareti var. eskiden bunlara çok çabuk cevap alabiliyorduk. şu anda elbette karakterlerin nerede ne şekilde görüneceği marvel studios'un bildiği bir şey ama seyircinin bunun için eskisine oranla bu kadar uzun beklemesi yukarıda da belirttiğim gibi seyirci penceresinden çok yorucu oluyor. mesela çok sevilen shang-chi bir daha ne zaman görünecek? eternal'lar ne olacak? arishem'in yargısı ne zaman gelecek? starfox nerede çıkacak? simbiyot işi nereye bağlanacak? clea'yı görmek için kaç sene beklememiz gerekecek? thor: love and thunder'ın sonu ve after credits bize neler gösterecek? peki ya moon knight? phase 4'ün her projesinde neredeyse evrene eklenen ve young avengers ile sonuçlanması gereken genç ve çocuk kahramanları saymıyorum bile.

çok sayıda disney+ içeriği 

proje sayısının artışından zaten bahsetmiştim ama özellikle disney+ içeriklerinin inanılmaz derecede artışını ayrı başlıkta incelemek lazım diye düşünüyorum. disney+ marvel studios'tan daimi şekilde içerik istiyor. bu içerik gerek live-action dizi, gerek animasyon dizi, gerekse de special olarak adlandırılan tam olarak formatını bilmesek de diziden uzun filmden kısa olacağını düşündüğümüz tek bölümlük maceraları içeriyor. hatta belki streaming service exclusive filmler bile gelebilir.

sağanak şekilde yağacak dizi projelerine baktığımızda bunların çekim takvimleri, yayın takvimleri, yollarının kesişeceği filmlerle olan ilişkileri, yukarıda bahsettiğim kurulan konseptlerin sonraya fazla sarkması ve filmlerinde takvimlerini etkileyecek sorunlar bütününü görmek mümkün.

genel mcu içerisinde bir anlam bütünlüğüne sahip olup, hikayeye bir şeyler katacaklardır ama bazı projelerin sadece içerik üretmek için orada olduklarını da düşünmekten kendimi alamıyorum. mesela bir agatha house of harkness dizisi neden var? echo dizisi neden var? echo dizisinin tek heyecan kaynağının daredevil ve kingpin olduğu herkesçe kabul edilen bir durum. başka bir karakter görünecek diye kelimenin tam manasıyla kimsenin umursamadığı bir karaktere dizi yapmak marvel studios'a yakışan bir şey değil. secret invasion'ı, armor wars'u, nova'sı, wakanda dizisi, wonder man'i derken benim gibi heyecanla takip eden birine bile biraz yavaşlamak mı lazım acaba diye düşündürten bir yoğunluk var karşımızda.

phase 4 ile ilgili olarak böyle şeyler düşünüyorum

henüz büyük resmi göremediğimiz için şu an izlediklerimiz sanki birbirine bağlanamayacak gibi görünüyor. ama elbette bağlanacak. özellikle ant-man and the wasp: quantumania, loki sezon 2 gibi projeler bize daha net bir tablo çizecektir. incursion ve kang bizim bu saga'da en çok duyacağımız kavram ve karakter. gün geçtikçe projeler arasındaki bağlantılar daha netleşecek. büyük resim çıkacak. o zaman şu anki soru işaretleri ortadan kalkacak. ama yanlış yapıldığını düşündüğümüz şeyleri de söylemeyeceğimiz anlamına gelmiyor elbette bu. bu eleştirilere mahal vermemek için biraz daha kapsayıcı gidilmesi gerekiyordu. dağınık bir tablonun ortaya çıkmasına izin verilmemesi lazımdı. açıkçası bu tablonun yakın zamanda değişeceğini de düşünmüyorum. en yakınımızda she-hulk, black panther: wakanda forever ve i am groot var. kaliteden bağımsız olarak söylüyorum ki bu projelerden sonra kafamız daha da karışabilir.

Avengers: Endgame Öncesi Olaylara Hâkim Olmak İçin İzlemeniz Gereken Marvel Filmleri