nobel’e dair pek bilinmeyen ilginc bilgileri cesitli kaynaklardan derleyip burada topladım. tam da turkiye nobel arenasinda bir odul daha kazanmisken asagidaki bilgilerin daha anlamli olacagi kanaatindeyim.

• nobel'in isim babasi ve kurucusu unlu isvecli kimyager ve muhendis alfred nobel'dir. modern dinamitin mucidi olan nobel, genclik yillarinda kimya egitimi alir. patlayici maddeler uzerine yaptigi cesitli arastirmalar ve kurdugu fabrikalar vardir. bu calismalari yaparken laboratuvar havaya ucurmuslugu dahi kayitlara gecer. cesitli sebeplerle o donemki avrupa hukumetleriyle iliskileri gerilmis ve farkli ulkelerde yasamistir. alfred nobel patlayicilarla ilgili buluslarindan oturu hayatinin sonraki donemlerinde pismanlik duyar. vasiyetinde nobel odullerinin kurumsallasmasini ve mirasinin insanlik yararina kullanilmasini ister. 1896 yilinda hayata veda eder ve bes yil sonra yani 1901 yilinda ilk kez nobel odulleri dagitilmaya baslanir. her sene odul toreni alfred nobel'in olum yildonumu olan 10 aralik tarihinda gerceklestirilir. topragi bol olsun.

• baslangicta toplam 5 dalda nobel odulleri veriliyordu. bunlar fizik, kimya, edebiyat, baris ve fizyoloji/tip alanlariydi. daha sonralari 1968 yilina gelindiginde, nobel ekonomi alaninda da oduller verilmeye baslanir.

• odul toreni her sene iki ulkede yapilir. fizik, kimya, edebiyat, ekonomi ve fizyoloji/tip odulleri isvec'te duzenlenen seremoniyle takdim edilir. ancak nobel baris odulu ise norvec'in baskenti oslo'da sahiplerini bulur. baris odulunun neden norvec'te verildigine dair kesin bilgi bulunmamakta. ancak biraz gecmise gidince, 19. yuzyil sonlarinda isvec ve norvec diye iki ayri ulkeden bahsedilmedigini goruyoruz. bu ulkeler isvec-norvec birlesik kralligi altinda bulunuyordu. norvec bu birligin adeta kucuk kardesiydi. ekonomik ve kulturel anlamda her zaman isvec'in golgesinde kalir. ayni zamanda isvec norvec'e gore cok daha ciddi bir askeri guce sahipti. tum bunlara cilekes norvec halkinin onurlu durusu da eklenince, alfred nobel baris odulunun oslo'da verilmesine kanaat getirmistir. bence cok da guzel yapmistir. 1905 yilina gelindiginde isvec-norvec birligi cokmus ve isvec ile norvec ayri iki ulke olarak yoluna devam etmistir. norvec bu ayrilik sonrasinda da nobel baris odulu ev sahibi olarak kalmistir.

• bir nobel odulu demek esasinda bir madalya, bir diploma ve 8 milyon isvec kronu demektir. nobel diplomasi bir sanat eseri niteligindedir. her sene cesitli ressamlardan diplomalar icin farkli kapak resimleri secilir. 2015 yilina ait diplomalari gormek icin tiklayin. ayrica 8 milyon isvec kronu ise gunumuzde yaklasik olarak 1,1 milyon dolara denk gelir.

• nobel odulunu kisiler veya organizasyonlar alabilir. ancak bir nobel odulunu uc kisiden fazlasi paylasamaz. nobel odulune aday gosterilmis olanlar, kazananlar aciklanana kadar gecen surede herhangi bir sekilde adayliklari hakkinda haberdar edilmezler.

• marie curie nobel odulu alan ilk kadindir. 1903'te nobel fizik alaninda esi pierre curie ile birlikte odule layik gorulurler. 

ancak bununla kalmaz, adeta nobel tarihine damgasini vuran bir nobel serisi baslar. 1911 yilina gelindiginde kimya alaninda ikinci nobelini alir. marie-pierre ciftinin ilk kizlari irene curie de bilime ilgi duyar ve ebeveynlerinin yolunda tam gaz ilerler. 1935 yilina gelindiginde irene joliot-curie ve esi frederic nobel kimya odulune layik gorulurler. kirilmasi zor bir rekora imza atan bu aile en fazla nobel odulu kazanmis aile olarak kayitlara gecer. marie-pierre curie ciftinin ikinci kizi biricik eve curie ise ailesinin yolundan gitmez. bilimle ugrasmak yerine gazetecilik ve muzikle ugrasir. ancak evlendigi kisi yani curie ailesinin ikinci damadi henry richardson labouisse, 1965 yilinda unicef adina nobel baris odulu alir. bu son nobelle birlikte curie ailesinde nobel kazanan kisi sayisi bes olmustur.

• bugune kadar iki kisi nobel odulu almaya hak kazandigi halde gonullu olarak odul almayi reddetmistir. bunlardan ilki 1964 yilinda nobel edebiyat odulu kazanan jean paul sartre'dir. onun bu karari dunyada buyuk yanki uyandirir. sartre esasinda nobel odulunden once de cesitli madalya ve odulleri geri cevirmistir. geri cevirme sebebi olarak bazi kisisel ve politik sebepler one surmustur. ret mektubunda soyle bir ifade gecer: "if i sign myself jean-paul sartre it is not the same thing as if i sign myself jean-paul sartre, nobel prizewinner." yani ozetle demis ki ben ve nobel odullu ben ayni kisi olmayacaktik. birey olarak bir yazar icin ozgurlugun onemine atifta bulunmus ve bir yazarin kurumlarla (bu kurum nobel komitesi olsa bile) ve sosyal statulerle olan iliskisini tehlikeli bulmustur. ayrica politik bir elestiri olarak nobel odulu'nun butun ideoloji ve uluslari kapsamadigini iddia etmistir.

• nobel'i kendi istegiyle reddeden ikinci kisi ise 1973 yilinda nobel baris odulu'ne layik gorulen vietnamli devrimci le duc tho'dur. reddetme sebebi olarak guney vietnam'da barisin tesis edilemedigini bildirmistir. yazdigi mektupta soyle demistir: "eger gercekten vietnam'da baris saglanmis ve silahlar susmus olsaydi bu odulu kabul edebilirdim." (su anda oturdugum sandalyeden usulca kalkip bu iki kisiyi heyecanla alkisliyorum. kendilerini nobel'in sultanlari olarak ilan ettim.)

• albert einstein 1921 yilinda nobel fizik odulune layik goruldu. ancak bilinenin aksine bu odulu gorelilik teorisiyle degil fotoelektrik etki uzerine yaptigi calismalarla kazandi. oduller aciklandiginda einstein japonya'da gezideydi ve torene katilamadi. sonradan berlin'de isvec elcisinden odulunu teslim aldi.

• 1901 yilindan beri verilmekte olan nobel baris odulleri tarihin seyrinde bazi yillarda kesintiye ugramistir. baris odulunun pas gecildigi yillar: 1914-1916, 1918, 1923, 1924, 1928, 1932, 1939-1943, 1948, 1955-1956, 1966-1967 ve 1972'dir.

• bugune kadar uc kisi hapisteyken nobel odulu kazanmistir. tahmin edilecegi uzere tum oduller baris alanindaydi. alman gazeteci carl von ossietzky 1935 yilinda, birmanyali politikaci aung san suu kyi 1991 yilinda ve cinli insan haklari aktivisti liu xiaobo 2010 yilinda hapisteyken baris odulu kazanmislardir.

• bugune kadar nobel odulunu alan en genc kisi pakistanli aktivist malala yousufzai'dir. yousufzai odulu aldiginda sadece 17 yasindaydi.

• nobel odulune hak kazanmis en yasli kisi ise 2007 yilinda ekonomi odulunu kazanan leonid hurwicz'tir. hurwicz odulu aldiginda 90 yasindaydi.

• adolf hitler cesitli yillarda uc alman bilim insaninin nobel almasina izin vermemistir. 1938'de kimya alaninda richard kuhn, 1939'da kimya alaninda adolf butenandt ve yine 1939'da fizyoloji/tip alaninda gerhard domagk kazandiklari odule donemin almanya'sinda sahip olamamislardir. ancak yillar sonra diploma ve madalya kendilerine teslim edilmistir.

• 1958 yilinda nobel edebiyat odulunu kazanan boris pasternak once odulu kabul etti. ancak sonrasinda sovyet rejiminin baskilarindan oturu odulu geri cevirdi.

• mahatma gandhi toplamda bes kere nobel odulune aday gosterilmistir. besinci ve son aday gosterilisinden bir sure sonra 1948 yilinda bir suikast sonucu hayata veda etti. 1948 yilinda nobel baris odulu kimseye verilmedi.

• bugune kadar tam dort kisi iki kere nobel odulu almaya hak kazanmistir. amerikali fizikci ve muhendis john bardeen 1956 ve 1972 yillarinda nobel fizik odulu aldi. yukarida ailesinden de bahsettigimiz marie curie 1903'te fizik ve 1911'de kimya dalinda odul aldi. amerikali linus pauling 1954'te kimya ve 1962'de nobel baris odulunun sahibi oldu. son olarak ingiliz frederick sanger 1958 ve 1980 yillarinda nobel kimya odulunu kazanmistir.

• ikinci dunya savasinin onemli aktorleri de nobel seruveninde ilginc sekillerde kendilerine yer bulur. hitler 1939 yilinda isvecli bir parlamenter tarafindan baris odulune aday gosterilir ama eli bos doner. joseph stalin de 1945 ve 1948 yillarinda nobel baris odulune aday gosterilmis ancak kazanamamistir. winston churchill ise 1953 yilinda nobel edebiyat odulu almistir.

• 2015 yili itibariyle nobel odulu kazanmis 49 kadin vardir.

• nobel odulunu kazanan kisinin odulu kabul ettikten sonraki alti ay icerisinde halka acik bir seansla calismalarini anlatmasi beklenir. kazananlarin buyuk cogunlugu bu ders seansini stockholm'de duzenlenen nobel haftasinda gerceklestirir. bu entelektuel haftanin sonunda partiler duzemlenir ve canli muzik esliginde kutlamalar baslar.