Osmanlı Devleti Sınırları İçinde İlk Türkçe Gazeteden Önce Çıkan Diğer Gazeteler
türk basın tarihini konu alan kitaplarda, ilk türkçe gazete kahire'de 1828 yılında neşredilen vekâyi-i mısriyye, ilk resmi gazete istanbul'da 1831 yılında çıkarılan takvim-i vekayi, 1860 yılında şinasi tarafından basın dünyasına kazandırılan tercüman-ı ahvâl ise istanbul'da bir türk vatandaşı tarafından çıkarılan ve türkçe yayın yapan ilk özel gazete olarak aktarılır. peki basın tarihimizin ilkleri, bu gazetelerle mi sınırlıdır? aşağıdaki satırlarda sorumuzun cevabını arayalım.
bilindiği kadarıyla, imparatorluk sınırları dahilinde basılan ilk gazete 1795 yılında fransız elçiliğince çıkan bulletin des nouvelles (haber bülteni)’dir.
bunu 19. yüzyıl'ın ilk çeyreğinde basılan ve yine fransızca olan le spectateur oriental (doğulu seyirci) izler:
türk basın hayatının başlamasından çok önce basılan yabancı gazeteler, uluslararası kapitalizmin pazar paylaşımında osmanlı devleti'nden pay alma yarışının bir göstergesi olarak da değerlendirebiliriz.
imparatorluğun bütünlüğünü tehdit eden ulusçuluk hareketlerini önlemek için geliştirilen projeler kapsamında, babıâli'nin finansal desteğiyle ilk vilayet gazetelerinin çıkmaya başladığı söylenebilir. 1861-1884 yılları arasında çıkarılan, arapça konuşulan vilayetler başta olmak üzere hindistan, fas, çin, mısır ve orta asya'yı kapsayan büyük coğrafyada çok ciddi bir şöhret kazanan el-cevâ'ib (halk arasında dolaşan haberler), osmanlıcılık akımını savunduğu için avrupa'ya girişi yasaklanacak kadar geniş bir yankı uyandırmıştır:
yine bu bağlamda türkçe-arapça neşredilen ilk vilayet gazetelerinden olan ve 1860’da beyrut’ta basılan hadikat el ahbâr (haberlerin bahçesi)’dan de bahsedilmesi gerekmektedir. suriye’deki iç kargaşaları bastırmakla görevlendirilen keçecizade fuat paşa bu gazeteyi yayınlatmıştır.
vilayet gazetelerinin ilk örneklerinden bir diğeri de merkezi osmanlı yönetiminin otoritesini güçlendirmeye yönelik adımlarıyla ismini duyuran tuna vilayeti valisi mithat paşa'nın 1864 yılında çıkarmaya başladığı tuna gazetesidir.
ilk rumca gazete, evangeliki lisesi'nde 1831'de "o filos ton neon (gençlerin dostu) ismiyle protestan misyonerlerin yardımıyla çıktı. ancak rum cemaati misyonerlerin telkinlerinden rahatsız olarak yayına son verdi. 1832 takvim-i vekayi’nin rumcası yayımlanmıştır. ermeni harfleriyle türkçe gazeteler, manzume-i efkâr (1866), anadolu'da ilk türk gazetesi unvanını taşıyan envar-ı şarkiyye (doğu’nun nurları/ışıkları) (1867), avedepar (1870)'dır:
önemli ermenice gazeteler arasında masis (1852), jamanak (1863), hayrenik (1870)'i saymak gerekir. bulgarca basın, 1842’de izmir’de yayımlanan ljuboslowije ile başlamıştır. 1790 yılında yaş şehri'nde fransızca neşredilen courrier de moldavie (boğdan postası), osmanlı devleti'ne haraçgüzar statüde bağlı olan eflak ve boğdan'da çıkarılmış ilk romen gazetesidir.