Oyunu Değiştireceği Konuşulan Patentsiz COVID-19 Aşısı: Corbevax
belki de ticari covid-19 aşı savaşlarının sonu geliyor olabilir. patent free (patentsiz) olarak gelen ilk covid-19 aşısı corbevax'ı tanıyalım.
fiyatı 50 cent $ civarında olacak, dünyanın geniş projeksiyonlu ilk patentsiz covid-19 aşısı corbevax, abd'de fda onayını almak üzere. hindistan'da gerekli onayı almış ve pratikte uygulanmaya başlanmış olan corbevax ucuzluğu, saklama koşullarının ev tipi buzdolabını dahi kapsıyor olması, bunun yanında da 40 yıldır kullanılan, denenmiş ve kabul görmüş bir aşı üretim yöntemiyle üretilmiş olması gibi sebeplerle dünyada "covid-19 aşısı olmayan ülke bırakmamayı" hedeflemiş bir aşı projesi. ama tekrarda fayda görüyorum: patentsiz! bu yüzden tüm fakir ülkeleri hedefliyor ve "pandeminin sona erdirilmesi için dünyanın tamamını aşılamak gerekir" diyen dünya sağlık örgütü'nün amacı ile de örtüşüyor. maliyet, etkinlik ve yok denecek kadar az olan yan etki avantajı yüzünden abd'de otoriteler corbevax için "oyunu değiştirecek" diyorlar.
ülkemizde bile yeterince haber olmadı ama dünyada gayet çok konuşuluyor ve dünya sağlık örgütü'nün her fırsatta dile getirdiği "aşıların adaletsiz dağılımı" meselesinin önüne geçmek için hazırlandı. işin arka planında peter hortez ve maria elena botazzi isimli iki tıbbi araştırmacı var. bu ikili, 2003 yılında sars olarak bilinen ilk koronavirüs salgını ortaya çıktığında protein alt birim teknolojisini kullanarak bir aşı adayı oluşturdu. aşıları umut vaadediyordu ama denemeye fırsat bulamadan sars pandemisi sonlandı.
yeni bir koronavirüs türü olan sars-cov-2, covıd-19 pandemisini tetiklediğinde, hotez ve bottazzi eski aşı adaylarını covid-19'a karşı kullanmak üzere değiştirebileceklerini düşündüler. sonuçta, covid-19'a neden olan virüs ve sars'a neden olan virüs oldukça benzerdi. neticede bağışçılar ve hayırsever kuruluşlar bu projeye destek verdiler. aşı ortaya çıkmıs oldu.
aşının geliştiricileri baylor tıp fakültesi ve teksas çocuk aşı geliştirme merkezi. yani geliştiriciler amerikan. bu onaylar için avantaj teşkil ediyor. hindistan menşeli bir kurum olan biological e ltd ise aşıyı üretme görevini üstlendi. işler beklenenden daha hızlı gelişti ve hindistan'da yapılan denemelerde bu aşı adayı orijinal wuhan suşuna karşı %90, delta varyantına karşı %80'lik etkinlik rakamlarıyla ortaya çıktı. omicron varyantı'na karşı upgrade edilmeye de devam ediyor.
protein alt birim aşılarının mrna aşılarına göre bir avantajı var. çünkü bunlar nispeten ucuz ve ölçeklendirilmesi oldukça kolay, iyi kurulmuş rekombinant dna teknolojisi kullanılarak kolayca üretilebilir. yaklaşık 40 yıldır var olan benzer bir protein rekombinant teknolojisi 170 ülkede kullanıma sunulan novavax covid-19 aşısı ve rekombinant hepatit b aşısı için kullanılıyor .
peki bu aşının fikri mülkiyetinin herkesin kullanımına açık olacağı ne demek?
dünyanın herhangi bir yerinde, senegal, kamboçya, güney afrika ve latin amerika'daki bir ülkede aşı üretebilen bir şirket, hatta türkiye'deki bir aşı üreticisi patent sorunu olmadan bu aşıyı üretebilir. örneğin pfizer ve moderna'nın yapımcıları tariflerini paylaşmıyor. elinde başka seçeneği olmayan ülkeler pfizer ve moderna aşılarını zorunlu tutmaya devam ediyorlar. bu aşılar zorunluluklardan kaynaklı da olsa popüler oldukları sürece şirketlerin bir başka rakipleri de olmuyor. pazara da hakim oluyorlar, insanların seyahat özgürlüğünün de tahakkümü onlara ait. bir tenisçinin önemli bir müsabakaya katılmasına bile dolaylı da olsa onlar karar verir gibi oluyor. ayrıca aşılarının içinde zararlı bir şey varsa da sadece onlar bilebiliyor. çünkü önemli hiçbir bilgiyi katiyetle paylaşmıyorlar.
bu durumda corbevax aşısı, fda ve avrupa birliği ilaç ajansı tarafından kullanım ya da acil kullanım onayı alırsa ne olur?
moderna, pfizer, johnson&johnson, oxford-astrazeneca aşıları hem abd'nin, ingiltere'nin, kanada'nın, avustralya'nın, hem de ab'nin ortak onayladıkları aşılar. aşı olmuş olsanız dahi, bu aşılardan birini olmadığınız için ne bu ülkelere girebiliyorsunuz, ne bir sporcuysanız bu ülkelerdeki spor müsabakalarına katılabiliyorsunuz, ne bir diplomatsanız ilgili ülkeye görev için gidebiliyorsunuz. özellikle toplumdaki mrna aşılarına karşı devam eden çekingenlik ve bu aşıların tescilli bir takım ağır yan etkileri birçok kişiyi bu aşılardan halen uzak tutmaya yetiyor. bu durum birçok kişinin de istemeden de olsa bu aşıları olmasına, bu aşıların üreticilerinin de ellerinin sürekli kuvvetli kalmasına yarıyor. hem sağlık dünyasını, hem de aşı pazarını yönlendirebilecek kadar kuvvetli haldeler. eğer corbevax ,fda ve avrupa birliği ilaç ajansı tarafından verilen acil kullanım onayına sahip olursa, birçok ülkenin bu aşılarla aşılanmaya yönelik zorunluluk öne sürmesi de son bulacak. 50 cent'lik fda onaylı ekonomik bir aşının dünyaya yayılması oyunu gerçekten değiştirir. dünyanın durumu da bu aşamada pandemi yerine endemiye evrilecek ve covid-19 pandemisi yerine covid-19 endemisi hayatı daha hafifletilmiş kurallarla yaşamamızı sağlayacak. zaten merck ve pfizer şirketlerinin yeni dönemde ilaç çalışmalarına ağırlık vermesinin önde gelen sebeplerinden birisi de bu.
kaynaklar: texaschildrens.org - geliştirici sitesi, www.npr.org, theconversation.com, scientificamerican.com, globalnews.ca, nbcnews.com