Tarihimizin En Trajik Olaylarından Biri: Sarıkamış Harekatı
22 aralık 1914 - 15 ocak 1915 tarihleri arasında yapılan ve sonucunda ermeni tehciri'ne sebep olan sarıkamış harekatı, tarihimizin en trajik olaylarından biridir.
93 harbi, osmanlı imparatorluğu'nun yenilgisi ile sonuçlanınca batum savaş tazminatı olarak rusya'ya verilmiş; sarıkamış, kars, ardahan ve artvin de berlin antlaşması ile rusya'ya bırakılmıştı. kaybedilen toprakları geri almak ve rus güçleri kuzeye iterek kafkaslar üzerinden orta asya'ya ulaşıp turan hayallerini gerçekleştirmek amacıyla, dönemin başkomutan vekili olan enver paşa tarafından 19 aralık 1914 tarihinde "sarıkamış harekâtı" planları kurmaylarına sunmuş, osmanlı ve alman kurmay heyeti planı kabul etmiştir.
bu harekatı uygulayacak osmanlı ordusu ve karşısındaki rus çarlığının kafkas bölge ordusu yaklaşık yüz yirmişer bin kişiden oluşuyordu. rus ordusuna yaklaşık 15.000 kişilik ermeni gönüllü tugayları da ek güç olarak katılmıştı.
enver paşa cepheleri teftiş ettikten sonra yayımladığı bildiride şöyle demektedir: "askerler, hepinizi ziyaret ettim. ayağınızda çarığınız, sırtınızda paltonuz olmadığını da gördüm. fakat, karşınızdaki düşman sizden korkuyor. yakın zamanda saldırarak kafkasya'ya gireceğiz. siz orada her türlü bolluğa kavuşacaksınız. islam dünyasının tüm umudu sizin son bir yardımınıza bakıyor."
22 aralık 1914 günü başlayan saldırı, ordu güçlerimizin büyük bölümünün 25-29 aralık'ta allahuekber dağlarında donması ve kalan güçlerin ermeni ve rus kuvvetlerince püskürtülmesiyle felakete dönüştü. resmi kayıtlara göre osmanlı zayiatı yaklaşık 55 bin civarındadır.. rus tarafı da yarısı hava koşullarından olmak üzere 30.000'e yakın kayıp vermişti. savaşın en hazin kısmı ise osmanlı kayıplarının çoğunun ruslar ile yapılan çarpışmalarda değil de ağır soğuk hava koşulları ve tifüs yüzünden ölmesidir.
bu facianın nedenlerinden biri, kış aylarında bölgeye sevk edilen birliklerin önemli bir bölümünün güney ırak cephesindeki çöllerden buraya nakledilen askerler olması ve bu askerlerin eksi 20 derecede cereyan eden savaşa ince ve hatta kısa kollu yazlık giysileri ile katılmasıdır. soğuk havadan dolayı donan toprak kazılamadığından şehit olan askerlerimizin bir çoğu gömülememiş, naaşları o halde bırakılmıştır.
ruslar; osmanlı ordusundan 200 subay, 7000 eri esir, 20 makineli tüfekle 30 topu ganimet olarak almışlardır. esirlerin çoğu çiftliklerde çalıştırılarak ve aç bırakılarak ölmüşlerdir. işin daha tuhafı, osmanlı ordusu için savaşırken esir alınan 129 ermeni askerde affedilip salıverilmemiştir.
savaş esnasında enver paşa şu vasiyeti yazıp istanbul'a göndermiştir:
'...şimdiye kadar asker ve zabitler hiç kusursuz harp ettiler. her manevrayı yaptılar. eğer allah da yardım ederse, muvaffakiyet katidir. eğer muvaffak olmazsam, son neferimle beraber öleceğim. bu halde vasiyetim: ben vazifemi yaptığımı sanıyorum ve öyle ölüyorum. yaşasın dinim, milletim,vatanım, padişahım.
eğer geride kalanlarıma yardım etmek isterseniz, refikam sultan efendi hazretlerinin muhassısatı kafi değildir. kendisinin müreffehen yaşaması için hiç olmazsa, başkumandanlık muhassısatımın kendi muhassısatına zammı ve ebeveynimin temini refahı ile, rahmeti ilahiyeye mazhariyetim için birkaç hayır yapılmasını rica eder ve tealisine çalışmaktan başka bir maksat beslemediğim din ve milletimin tealisine dua eder, tanıyanlara selam ederim.'
savaştan sonra istanbul'a dönen enver paşa uzun bir süre sarıkamış hakkında herhangi bir haber, bildiri, veya yayın yapılmasını engelleyerek sansür uygulamış ve osmanlı halkı savaşta olup bitenleri uzun yıllar sonra öğrenebilmiştir. en ön saflarda savaşan ermeni gönüllü tümenleri rus kuvvetlerinin başarısında çok önemli etken olmuştur.
enver paşa, ermenileri suçlamış ve osmanlı'yı parçalamak amacı ile bölgede rusya ile birlikte hareket ettiklerini söylemiştir. mamafih bu harekatın başarısızlığa uğramasının hemen ardından 27 mayıs 1915'te çıkarılan “tehcir kanunu” kanun-ı muvakkat (geçici yasa) ile, yerel mülki ve askeri yöneticilere, 'uygun görecekleri kişileri' geçici olarak başka vilayetlere nakletme yetkisi verilmiştir. (bkz: ermeni tehciri)