ismi ile cismi müsemma bu karakterimiz (tepegöz), türk mitolojisinin yeraltı dünyasıyla bağlantılı şeytani varlıklarından biri.

oğuzname'ye göre tepegöz denen bu kimse, ilk türklerin memleketlerini harap edip insanlarını tepelemiş bir şahısmış; çirkin, iğrenç ve tepesinde tek gözü olan bu yaratığa kılıç, kargı işlemezmiş.

yunan mitolojisinin kiklopları (en meşhurları polyphemos'tur), keltlerin balor'u, balkanların psoglav'ı gibi tek gözlü canavarlar mitolojilerde sıkça karşımıza çıksa da tepegöz ile kiklop arasında sadece görüntü değil, hikaye benzerliği de vardır ve her ne kadar kikloplar, gaia'nın çocukları olarak bilinirlerse de bizimkini -yanlış hatırlamıyorsam uygur efsanelerinden biriydi- bir dağın doğurduğuna ya da su kenarlarında doğduklarına inanılır.

tepegöz karakteri genellikle kel ve tüysüz betimlenir. kan ceeren attu kan altın destanı’ndaki tek gözlü canavar kan kapçıgay ise sakallıdır. gerçi kan kapçıgay'ın üç ağzı ve üç kuyruğuyla celbegen ile tepegöz arası bir karakter olduğunu söylemek de mümkün tabii:

"sık orman gibi sakallı
itibarlı kan kapçıgay’ın
alnının ortasında
yalnızca bir gözü varmış"
(ibrahim dilek - altay destanları)

tek gözlü devler olan tepegözleri yok etmenin yolu tek gözünü çıkarmakla olur. manas destanının spinoff'u sayılabilecek er töştük destanı'nda da kahraman, tıpkı dede korkut hikayeleri'nde olduğu gibi tepegöz'ü öldürmek için demirden bir şişi ısıtıp onun gözüne sokar.

dede korkut hikayeleri'nden basat'ın tepegöz'ü öldürmesi kısaca şöyle anlatılır:

"bir gün oğuz üzerine düşmanlar gelip, bir karışıklık yaratıp kaçtılar. bu esnada, aruz koca'nın yere düşen oğlunu, bir aslancık kapıp kendi yuvasına götürdü. aradan yıllar geçti. aslana benzer bir adam, sürekli oğuz atlarına saldırıyordu. aruz koca anladı ki bu oğludur. oğlanı tutup getirdiler. yedirdiler, içirdiler lakin durmayıp kaçtı. kaç defa getirdilerse o kadar kaçtı. en son dedem korkut konuştu, adını da basat koydu. basat, kaçmaktan vazgeçti.

bir gün oğuz yaylaya göçtü. yaylada bir çoban bir peri kızı ile yattı. bir yıl sonra peri kızı getirip oraya bir paket bıraktı. paket vurdukça büyüdü. içinden bir gözü tepesinde olan bir yaratık çıktı. aruz koca, bayındır han'a dedi ki: han'ım, ver bunu benim basat'la beraber büyüteyim.

han izin verince alıp evine getirdi. bir süt anne tuttular. üç emmede canını aldı. kaç dadı getirdilerse eme eme öldürdü. neticede sütle beslemeye karar verdiler. ancak günde bir kazan süt yetmiyordu. büyüdükçe ele avuca sığmaz bir yaramaz oldu. bütün oba elinden yaka silkti.

aruz koca onu evden kovdu. anası gelip tepegöz'ün parmağına bir yüzük taktı. bundan sonra onu kılıç kesmeyecek, ok batmayacaktı.

tepegöz eşkıyalığa başladı. üstüne nice savaşçılar vardı, baş edemediler. cümle oğuz ilini haraca bağladı. her kapıdan hizmetçi aldı. sıra basat'a geldi. babasının, anasının elini öpüp helalıeşti. tepegöz'ün yakınına gelince, birkaç ok attı, çarptı kırıldı. tepegöz farkına varıp basat'ı tuttuğu gibi çizmesinin içine koydu. sonra da uyudu. basat baktı sadece gözünde et var. kızgın şişi et olan yere soktu. tepegöz'den bir ses çıktı ki yerler, gökler inledi. basat kaçtı, tepegöz peşine düştü. bir ağıla girdi, koyun kılığına girip kaçtı. tepegöz ne yaptıysa basat ile başa çıkamadı. en sonunda basat tepegöz'ün kendi kılıcıyla boynunu vurdu. cümle oğuz basat'ı takdir etti.

dedem korkut da gelip boy boyladı, soy soyladı, basat için güzel sözler söyledi."
(necati gültepe - türk mitolojisi)

"mekanı dağ, mağara ve orman olan tepegöz, mitolojik sembolizmaya göre düzenli dünyaya karşı dağıtıcı konumda olan kaos ve şeytani dünyayı sembolize etmektedir. onun doğduğu yer, çeşme veya bulak başıdır. yeraltı dünyasının sahibi olan tepegöz, tüm nitelikleriyle öbür dünyanın işaretlerini taşır ve mitolojik ulu ana bütüncülünün birçok çizgilerini kendinde birleştirir. bu anlamda türk mitolojisi, şaman duaları, mitolojik inanç ve demonolojik inanışlardaki tepegöz motifi, kökenine göre yeraltı dünyasının sahibi motifine bağlanır."
(celal beydili - türk-mitolojisi-ansiklopedik sözlük)

"dünyadaki bütün mitolojiler arasında az ya da çok benzerlikler vardır. türk mitolojisiyle yunan mitolojisi arasında (sadece tepegöz ve kiklop bile yeterli örnek bence), yunan mitolojisiyle mısır mitolojisi arasında yine türk mitolojisiyle hint mitolojisi arasında vs"

“erlik’in oğullarından birinin adı temir/demir han’dır. tepegöz gibi bu da tek gözlü tarif edilir.şimdi diyeceksiniz ki erlik’in demir han adında oğlu var ve erlik’in oğlu olduğuna göre de çok kötü bir tanrı/ruh ama bir de katay var ve o da iyi bir tanrı/ruh, nasıl oluyor? “

Türk Mitolojisinde En Çok Adı Geçen Kadınların Başında Gelen Tanrıça: Umay