Bazı Çalışanları Hapse Atılıp Kurşuna Dizilen Efsane Sovyet Mizah Dergisi: Krokodil
sscb, tarihte var olduğu süreçte, karikatürleri etkin bir propaganda aracı olarak kullanan ülkeler arasında ön sıralarda yer almıştır. nitekim sadece bu amaçla 1923 yılından itibaren farklı konularda propaganda üreten kahkaha (smehaç), projektör (projektor), kırmızı arazi (krasnaya niva) ve ateist/tanrısız (bezbojnik) gibi çok sayıda karikatür dergisi yayımlanmaya başlanmıştır.
sscb’nin en eski ve ünlü siyasi mizah dergisi ise krokodil (timsah) dergisidir
ilk sayısı 27 ağustos 1922 tarihinde raboçaya gazeta, işçi gazetesi'nin haftalık mizah eki olarak moskova’da yayımlanmaya başlanan dergi 1932 yılından itibaren pravda yayınevinde ayda üç kez müstakil bir yayın olarak çıkarılmıştır. sovyet döneminin büyük bölümünde siyasi hiciv tehlikeli olsa da krokodil'e siyasi figürleri ve olayları hicvetme konusunda tam bir icazet verilmiştir.
meşhur sovyet grafik sanatçısı ve siyasi karikatür ustası boris yefimov'un anılarına göre derginin ismi için kıymık, diken, tığ, kene, mengene, iğne (böcek iğnesi), acı biber ve ısırgan otu gibi isimler tavsiye edilmiş, ancak raboçaya gazeta yayın kurulu üyesi sergey gessen tarafından teklif edilen krokodil ismi kabul edilmiştir ( efimov, boris efimova. “papa i syn.” krokodil, vol. 9, no.:21, 1922).
bazı yazarlarca ismini, sovyet şairi demyan bedniy’nin ilk sayısı için yazdığı krasnıy krokodil (kızıl timsah) şiirinden aldığı söylenen dergi, büyük sovyet ansiklopedisince “hiciv ve mizah silahı ile krokodil olumsuz olaylarla mücadele etmekte, sovyet gerçekliğine yabancı, burjuva ideolojisini ve emperyalist tepkiyi ortaya çıkarmaktadır” şeklinde tanımlanmıştır.
krokodil dergisinin 27 ağustos 1922 tarihli ilk sayısının kapak sayfası
krokodil ilk yıllarında koyu bir ideolojik motifle hem ülke içindeki hem de ülke dışındaki olayları eşit bir biçimde eleştirmiştir. ancak derginin baskı sayısı yükseldikçe ve mizah basını üzerindeki devlet kontrolü arttıkça yazarlar konformist bir tutum sergilemeye başlamış, böylelikle dergi ülke dışındaki olayları sert bir şekilde eleştirmeye devam etse de ülke içindeki olaylara karşı sessiz kalmaya veya daha yumuşak bir mizahla yaklaşmaya başlamıştır.
yayın hayatının ilk yıllarında dergi türkiye’deki gelişmeleri sıkça sayfalarına taşımıştır. ay yıldızın üzerinde “tbmm” yazısı ve “babı ali” yazılı tahtın üzerinde oturan padişahın tahttan indirilişini hicveden bir karikatür 3 aralık 1922 tarihli sayısında yayımlanmıştır. karikatürün diyaloğu şöyledir: “sultan, kemal’e: vazgeçmek istemiyorum, geniş türk kitlelerinin desteğine güveniyorum demektedir".
yalnız 1930'ların başında derginin başına ilginç şeyler gelmeye başlar
1933 yılının sonunda sscb içişleri halk komiserliği (bkz: nkvd) krokodil'de yasadışı hiciv metinleri üzerinden "anti-sovyet " ajitasyonu yapan karşı-devrimci bir oluşum ortaya çıkardığını iddia eder. pravda'nın baş editörü lev mekhlis'in karıştığı söylenen karmaşık bir entrika sonucunda derginin iki çalışanından meşhur yazar ve şair emil krotky ile oyun yazarı, senarist ve şair mihail volpin tutuklanır, yayın kurulu feshedilir ve editör dimitri manuilsky görevden alınarak dergi politbüro kararıyla tümüyle pravda'ya devredilir.
tutuklamaların sebebi, krotky ve volpin'in sscb karşıtı mizah yaptıklarına dair bir ihbardır. ayrıca sovyet halk komiserliği siyasi şube müdürlüğü, volpin'in "stalin'i öldürme" niyetini beyan ettiği bilgisine ulaşmıştır. böylelikle ikisi de 1922 tarihli rusya sosyalist federatif sovyet cumhuriyeti ceza kanunu 58. maddesi'ne muhalefetten yargılanırlar ve ukhtpechlag çalışma kampında 5 yıl hapse mahkûm edilirler (bkz: gulag).
aslında ulaştığımız time dergisi arşivlerindeki 19 şubat 1934 tarihli bir haberde tüm bu olan bitenin bir şakadan ibaret olduğu iddia edilmektedir. iddiaya göre; derginin editörleri, sovyet yüksek komutanlığından aldıkları gayrı resmi izne dayanarak bazı üst düzey bürokratların bilgi ve uyanıklığını şaka yollu testte tabi tutarlar. yarattıkları hayali bir vakfa (transkozmik bilimler planları akademisi ve yan kuruluşu meteorik demirin sömürülmesi vakfı) ait devlet mührünün kaybolduğunu ve yenisini talep ederek, uydurdukları bilimsel çalışmalar için de 10.000 ruble talep ederler. durumdan şüphelenen bir bürokratın ihbarı üzerine de yazarlar sahtekarlık suçlaması ile karşı karşıya kalırlar ve olaylar gelişir.
bu tuhaf olayın doğruluğu bilinmez ama takip eden yıllarda krokodil’in başı sovyet iktidarıyla dertten hiç kurtulamaz ve bu sefer 1939’da efsanevi yayın yönetmeni mihail koltsov, sevgilisi ve nkvd başkanı nikolay yezhov'un eşi yevgenia'nın ingiltere adına casusluk faaliyetlerinde bağlantısı olduğu gerekçesi ile tutuklanır, 1940 yılında henüz 41 yaşında iken önce kendisi, ardından üç çocuğunun annesi, eşi maria kurşuna dizilerek idam edilirler.
daha sonra dergi stalin döneminde sovyetler birliği komünist partisi merkez komitesinin 1948 ve 1951 yıllarında aldığı bir dizi karar ile yeniden düzenlenir, asli görevi “insanların zihnindeki kapitalizmin kalıntılarına karşı savaşmak” olarak tanımlanarak, hiciv yoluyla “batı’nın burjuva kültürünü eleştirmek, ideolojik önemsizliğini ve dejenerasyonunu göstermek” ve “güncel uluslararası etkinliklere zamanında yanıt vermek” ile görevlendirilir.
krokodil’in tam anlamıyla serpilip geliştiği dönem kruşçev dönemi ile olur ve onun iktidarında tirajı 6,5 milyon gibi inanılmaz bir rakama ulaşır. bu efsanevi derginin sonunu ise sovyetler birliği’nin yıkılması hazırlar. ve krokodil 2000 yılında son nefesini verir.
faideli kaynaklar:
krokodil dergisinde türk devlet adamları ile ilgili karikatürlerin görsel retorik
analizi: 1922-1924,erkam temir
sovyet propaganda dergisi krokodil’de iran islam devrimi sırası ve sonrasında iran’ın temsili, caner çakı & abdülhakim bahadır darı
1870 Yılında Yayımlanan İlk Türk Siyasi Mizah Dergisi: Diyojen
