Doların İsmi ve Sembolü Nereden Geliyor?
dolar işareti, tarihsel olarak oldukça yeni bir sembol olmasına rağmen, kökeni konusunda hala net ve esasında resmi bir açıklama bulunmamaktadır. bu da başlı başına ilginçtir, çünkü modern çağda doğmuş, küresel ölçekte bilinen bir işaretin hangi bağlamda türediğine dair elimizde açık, belgeye dayalı bir anlatı yoktur. bu durum, paranın söylemsel evrimiyle de yakından ilişkilidir belki de.
dolar işaretinin kökenine dair iki temel hipotez öne çıkmaktadır
esasında, bu iki hipotez de bu işaretin, tarihsel belgelerle ispanyol amerikan parasal sisteminden türemiş olmasıdır.
bunlardan ilki, ispanyolların kullandığı “peso” birimi, kısaca “ps” olarak yazılıyordu. muhasebeciler ve tüccarlar bu yazımı zamanla hız ve pratiklik gereği üst üste gelen harflerle kısaltmaya başladı. “p” harfinin “s” harfiyle birleşmesiyle oluşan bu grafik formlar, tipografik evrim sonucunda bugünkü dolar işaretine (tek çizgili veya çift çizgili $) dönüştü.
bu hipotesi destekleyen verilerden biri de abd doları ve ispanyol '8'lik parça' boyut “real de a ocho” (8 real, “piece of eight”), ağırlık ve değer açısından neredeyse aynı olmasıydı. sekiz real de bir gümüş peso'ya eş değerdi. peso” ispanyolca’da ağırlık demektir; yani “bir tartılmış gümüş miktarı” idi.
küçük bir not; real, ingilizce'deki royal kelimesi ile eşanlamlıdır, yani kraliyet: (bkz: real madrid)
ikinci hipotez ise daha simgesel ve estetik bir açıklamaya dayanır
bu yoruma göre dolar işareti, ispanyol imparatorluğu’nun simgelerinden biri olan herkül’ün sütunları’na gönderme yapar. bu iki sütun arasında, bir “s” şeklinde kıvrılan şerit bulunur ve üzerinde “plus ultra” (ötesi var) yazar. yeni dünyanın keşfiyle birlikte kullanılan bu simge, paranın üzerinde de yer almıştır. dolar işaretindeki “s” ve içinden geçen iki çizgi, bu sütun ve şerit formunu çağrıştırır. bu hipotez, özellikle dolar işaretinin eski versiyonlarında görülen çift çizgili biçimini açıklamak bakımından oldukça güçlüdür. nitekim çift çizgi, “ps” kısaltmasından ziyade herkül sütunlarını daha doğrudan çağrıştırır ve p'nin kaybolma gibi bir olasılığından bahsetmez.
bütün bu ihtimaller arasında net bir belge ya da resmi kayıt bulunmaması esas dikkat çekici nokta kanaatimce
bu kadar yakın tarihli bir simgenin, doğrudan izlenebilen bir köken kaydının olmaması şaşırtıcı. bunun nedeni büyük ihtimalle sembolün doğal, yani halk arasında yazım pratiklerinden çıkmış olması olasılığı. o dönemlerde muhasebe kayıtları, mektuplar ve ticari defterler devletin resmi belgeler sistemi dışında tutuluyordu. ayrıca 1792 tarihli amerikan coinage act gibi yasalar da paranın birimini tanımlıyor, ancak sembolünü standartlaştırmıyordu. yani para resmileşti, ama sembolü gayriresmi kaldı da denilebilir. bu da “dolar” sözcüğünün halk ağzındaki şekliyle resmiyet kazanmasını sağladı, sembolün kendisi ise zamanla alışkanlıkla oturdu.
"dollar" kelimesi de başlı başına bir etimolojik serüvene sahiptir esasında, şimdi ondan bahsedelim
kökeni, almanca “thaler” (ya da taler) sözcüğüne dayanır. bu kelime de, 16. yüzyılda bohemya’da çıkarılan “joachimsthaler” adlı gümüş paraya uzanır. “joachimsthal”, “joachim vadisi” anlamına gelir; “thaler” ise bu vadiden çıkan sikkeye verilen addır özetle. özellikle almanca ve hollandaca konuşan göçmenlerin amerika’daki telaffuzları sebebiyle zamanla thaler kelimesi, ingilizceleşerek “dollar” şeklinde evrimşmesinde önemli rol oynamıştır.
sonrasında ise, kuvvetle muhtelem yoğun alman nüfusunun da etkisiyle abd’de “dollar” kelimesi halk arasında yaygınlaştı ve devlet de bu halk dilini temel alarak para biriminin ismini resmileştirdi.
burada kafalarda oluşacak olan peki thaler nasıl oldu da mark'a döndü sorusunu da arada cevaplamış olayım
almanya’da ise thaler birimi uzun süre kullanıldıktan sonra, 1871’de otto von bismarck'ın "kan ve demir" politikasıyla almanya’nın siyasi birliğini kurmasıyla para sisteminde köklü bir reforma gidildi. 1873 yılında thaler gibi bölgesel para birimleri kaldırıldı ve yerlerine tek bir ulusal para birimi getirildi: mark. bu yeni sistem, o zamanki dünya düzeninin de değişmesi sebebiyle gümüş yerine altına dayalıydı ve “goldmark” olarak anılıyordu. amaç, parçalı para düzenini merkezileştirerek imparatorluk çapında ekonomik istikrarı sağlamaktı. yani thaler, sadece isim olarak değil, sistem olarak da tarihe karışmış oldu.
konu ile direkt alakalı değilmiş gibi de gelse, para birimleri üzerinden kafalarda sorulara cevap olması açısından, önemli bir para sembolü ingiliz para birimi olan sterlingi simgeleyen pound (£) sembolünden bahsedeyim.
pound sembolü, latince ağırlık birimi anlamına gelen “libra” kelimesinden gelir. ingilizce’de pound kelimesi de esasında ağırlık anlamındadır ve imperyal sistemde hala kullanılır. pound sembolü ise “l” harfinin stilize edilmiş halidir ve bu “libra” kelimesinin baş harfini temsil eder. üzerinde yatay ya da çift yatay çizgiler olan bu işaret, para biriminin resmiyetini vurgular. peso için kullanılan ağırlık kelimesi bakımından da önemli bir anekdot olduğunu düşündüğüm için ekleme gereği duydum.
para birimi ve para söyleminin kavramsal evriminden bahsetmeden olmaz; nitekim yukarıdaki yazıyı desteklemesi açısından konuyu deşmek gerekir
buradan hareketle, birçok kültürde para birimi ile “paranın kendisini ifade eden kelimenin” başlangıçta aynı olduğunu görmek mümkündür. avrupa’da insanlar yaygın olarak kullandıkları somut para birimlerini (thaler, peso, real) doğrudan paranın adı olarak benimsemişlerdir. türkçede de bu durum dikkate değerdir. “para” kelimesi farsçadan gelmekte olup “madeni sikke” anlamındadır. ama halk arasında "para" zamanla genel geçer değer anlamına büründü. osmanlı’da kullanılan para birimleri (akçe, para, mangır, kuruş) zamanla halkın gözünde soyut “değer” kavramına dönüşmüştür. aynı şekilde ingiltere’de “penny” ve “pence” kelimeleri hem madeni parayı hem de değeri ifade eden genel kavramlara dönüşmüştür.
kısaca, birçok kültürde "para birimi" ile "paranın kendisini ifade eden kelime" başlangıçta aynıydı. paranın maddi formu değiştikçe, kelimenin anlamı da soyutlaşmış; insanlar ellerindeki somut paranın adını, ekonomik değeri temsil eden söylem haline getirmiştir. nitekim, insanlık tarihinin büyük bölümü, değer kavramının somut nesnelerle temsil edildiği bir çağda geçti; altın, gümüş, buğday, tuz ve tarım/hayvanlar... değiş tokuşun temelinde, elle tutulur, gözle görülür nesneler yer alıyordu. ancak zamanla bu nesnelerin yerini daha soyut, merkezi ve temsili sistemler aldı: para birimleri.b u süreçte, para birimi adı gündelik dilde, halk arasında, yazılı ve sözlü söylemlerde çoğalarak anlamını genişletir, önce para birimi olur, sonra herhangi bir ekonomik karşılık anlamına gelir. ve en sonunda, paranın kendisi olur. . çünkü artık "para", tek bir birimi değil, bir soyut ihtiyacı, değeri, karşılığı temsil eder.
Kuveyt Dinarı Neden Dünyanın En Değerli Para Birimi Olarak Kabul Ediliyor?
