Dubai'den Dönerken Düşerek 11 Kişinin Ölümüne Sebep Olan Türk Özel Jeti Neden Düşmüş Olabilir?

Birleşik Arap Emirlikleri'ne bağlı Dubai'den Türkiye'ye dönmekte olan bir özel uçak, pazar akşamı 17:40'ta İran'ın başkenti Tahran'ın güneyinde düştü. Başaran Holding'e ait olan uçakta üçü mürettebat sekizi yolcu olmak üzere toplam 11 kişi bulunuyordu.

21:30 civarı enkazına ulaşılan uçakta bulunan 11 kişinin hayatını kaybettiği öğrenildi. Başaran Holding'in sahibi Hüseyin Başaran'ın evlilik hazırlığı yapan kızı Mina Başaran ve arkadaşları Dubai'deki bekarlığa veda partisinden dönmekteydi. 

Sözlük yazarı "lantirn161", uçağın teknik analizini yapmış ve olası düşüş senaryolarını sıralamış

bombardier challenger cl-604 tipi uçağın düştüğü bir kaza.

hayatını kaybedenlere allah rahmet eylesin, geride kalanlara allah sabır versin.

bombardier uzun yıllardır iş jeti üreten bir şirket. challenger serisi de (600 diye başlar, 600, 601, 604, 605, 650) diye ilerler. şirket iş jeti konusunda dünyadaki birkaç üreticiden biri ve piyasada tutulan bir marka. challenger'da türkiye'de bilinen bir modeli.

uzatmıyorum doğrudan konuya gireceğim. şunu baştan yazayım ekşi sözlük'teki bazı yorumlara çok kızdım ve o nedenle yazıyorum. her zaman dediğim gibi kesin düşme nedeni kara kutu (fdr ve cvr), bakım kayıtları ve uçağın yerle olan irtibat kayıtlarının incelenmesinden sonra çıkacaktır, burada yalnızca bilgi verme amacıyla en olası ihtimalleri sayacağım:

iddia-1: uçak kuşa çarptı.

yanıt: hayır çarpmadı. uçağın uçtuğu yükseklikte uçan bilinen tek canlı bir tür benekli akbaba (bkz: ruppell’s griffon vulture). bu kuşlar 37.000 feette görülmüş ancak iran doğal yaşam alanları içinde değil.

iddia-2: helyum dolu balonla uçağa bindiler. balonlar patladı, uçak havada yandı.

yanıt: muhtemelen kaynağı bu fotoğraf olan iddia.

ama bu da yersiz bir iddia. çünkü uçak içi malzemeler yanmaz esaslıdır. yanmaz derken cart diye gazete kağıdı gibi alev almaz demek. yoksa elbette yanar ama uçak içi döşemeyi yakmanız için aynı noktaya belli bir sürede yüksek dereceli bir ısı enerjisi uygulamalısınız. üreticiler bu tip uçaklarda kullanılan malzemelere ekstra özen gösterirler ve klasik yolcu uçaklarındakilerden çok daha farklı döşeme malzemeleri kullanılır. bu malzemeler havacılık ürünleri üreticilerinin ve/veya ünlü moda markalarının etiketlerini taşır. tüm bu lüks malzemelerin de güvenlik testleri abartılı bir şekilde yapılır. artı bu malzemeler alev alev yanmıyor için için yanarlar.

uçağa helyum dolu balonla binilip binilmediğini teyit edemeyiz. uçağa yanıcı gazla dolu kapla binilirse bir risk mi evet risk ama kesin düşme nedeni sayılır mı çok çok zor. bir parça helyumun 15 kişilik uçağı bir anda havaya uçurması pek olası değil zaten çünkü helyum yanmıyor. ama yanıcı bir gazla binilse uçuş ekibi zaten ikaz eder, bu iş "aman patronun kızı laf edersem kovulurum" mantığında işlemiyor. özel sektör bile olsa iş cana geldi mi kimse kimseyi dinlemez.

iddia-3: kötü hava şartları

yanıt: pilotlar 35k feet'ten 37k'ya yükselme istemiş. bu önlerindeki hava içinde bir kötü hava bölgesi gördüler ve o kısmın üzerinden geçmek istemiş olabilirler demek. yolcu taşıyan jetlerde burun kısmında bir hava radarı olur ve uçağın önündeki havanın durumunu kontrol edip pilota farklı renklerde bilgi verir. pilot da o renklere göre havanın kötü/iyi olduğuna karar verip rota modifikasyonu yapar. fırtına içinden geçmez yanından dolanır filan. gayet sıradan bir durum. belki de kule yakınlarda bir başka uçak olduğunu söyledi ve onlar da irtifa düzeltmesi istediler. bilemiyoruz şu anda. eğer önlerinde trafik varsa ve bundan kaçınmak için yükselme istemişlerse akla wake turbulance ihtimali de geliyor ama o andaki o bölgedeki trafik datasına bakmamak lazım emin olmak için.

diğer olası senaryolar

kötü hava ve türbülans olası bir neden ancak pilotlar o bölgede daha önce de uçmuşlar ve türbülansın tek başına bir uçağı düşürebilmesi için çok ciddi seviyelerde olması lazım. (wake'de bahsetmiyorum onu aşağıda yazdım.)

gelelim flightradar'ın yayımladığı irtifa verisine bakarsanız uçağın 37k feet'e vardıktan kısa bir süre sonra çok ciddi bir irtifa kaybı yaşadığını görüyorsunuz.

5 dakikada 12k feet düşmüşler. yani 1 dakikada 2.4k feet yani 800 metre kadar. sürenin uzunluğuna ve kaybedilen yüksekliğe bakarsanız pilotlar bu 5 dakikalık sürede irtifa kaybını önlemeye çalışmışlar veya kontrollü olarak bu işi yapmışlar gibi duruyor.

bunun nedeni ne olabilir? uzun uçuşlarda malum uçak otomatik pilota alınır ancak belli durumlarda kontrolü pilotlar manuel alabilir. farklı irtifaya çıkarken otomatik pilota da komut verir ve uçağın oraya çıkmasını sağlayabilirsiniz. belki de otopilottan çıktılar ve 37''e gelince yeniden otopilota kumandaları verdiler ancak otopilot sapıttı ve uçağı burun aşağı dalışa soktu. bu gerçekleşmesi çok zor ancak olası bir durum fakat pilotlar otopilotu her türlü devreden çıkartabilirler ve kontrolü yeniden ele alabilirler.

ani irtifa kayıplarında akla gelen ilk ihtimallerden biri de kabin içi basıncın aniden düşmesidir. farklı nedenleri olabilir bu durumun. belki uçak bunu yaşadı ve pilotlar kabinde nefes alınabilecek duruma gelmek için kontrollü bir şekilde uçağı süzülüşe soktular. ancak nihayetinde kontolü kaybettiler ve uçak düştü.

bir diğer ciddi ihtimal de buzlanma

eğer uçağın buz çözücü sisteminde bir sorun oluştuysa ve motor hava alıklarında ve/veya kanatlarda oluşan buzları çözemediyse bu buz kütleleri koparak motorlara girebilir ve motor içinde hasara neden olarak itiş gücü kaybına neden olurlar. ayrıca kanatlardaki buzlanmada bir noktadan sonra kanat aerodinamik yapısını bozar ve bir anda uçağın dengesizleşmesine yol açar. kanat buzlanması sonucu uçak bir anda virile girebilir yani kendi ekseni etrafında döne döne düşer. ama bu da bir ihtimal elbette.

belki de pilotlar hava koşulları çok kötüleyince buzlanmadan kaçınmak için yükselmeye çalıştı ancak anti-ice sistemi yetersiz kaldı/arıza yaptı ve buzlanma sonucu kırım gerçekleşti.

motor gücü kaybı diğer olası bir sorun

jet motorlarının içeriden kopan bir malzeme nedeniyle hasarlanması mümkün ancak bu çok zor oluşan bir durumdur. dışarıdan gelen bir etkiyle motorlar hasarlanabilir ancak 35-37k feet yüksekliklerde dışarıdan ancak motor hava alığında oluşan buz kütleleri girer. onun dışında farklı bir yabancı madde girmesi zor motora. güç kaybının diğer olası bir nedeni de yakıt akışındaki düzensizliktir ama bu tip pompa kaynaklı yakıt sorunları zart diye bir anda oluşmaz, farklı emareleri vardır ve kendini önceden belli eder. gelgelelim bu tip uçaklar tek motorlar bile uçacak şekilde dizayn edildiklerinden tek motor kaybı korkutucu ancak baş edilebilir bir durumdur.

zayıf ama olası diğer ihtimaller ise şunlar

kumanda yüzeylerinde yapısal bir hasar oluşması, farklı bir uçakla çarpışma veya yakıtsız kalmak vb. durumlar. ama bunlar çok uçuk şeyler.

son bilgi kırıntıları

özel jetleri normal airliner'lar gibi düşünmeyin. bunların uçuş saatleri çok az oluyor genelde ve bakım işleri çok daha titiz yürütülüyor. ayrıca sahipleri genelde bakım masrafından kaçınmaz ve opsiyonel bakımları dahi uygulatır. bakım kayıtlarına elbette bakılacaktır eğer riskli bir bakım uygulanmışsa o konunun üzerine de gidilir.

bu tip bir uçağın karıştığı en fazla ölümün olduğu kaza olduğundan şu anda kanada bombardier'den bir ekip iran'a doğru yola çıkmıştır bile. iş jeti pazarı çok hassastır, kazanın kesin nedeni mutlaka ortaya çıkartılır yoksa uçağa karşı güvensizlik doğar, bir tane bile satamazlar, ciddi mali kayıp yaşarlar.

son sözüm mevzuyu zengin-fakir goygoyuna döken tiplere. ayıp denen bir şey var. ölenlerin arkasından böyle saçmalıkları yazmak bile kültürümüze çok aykırı ve ayıp. az biraz utanmanız olsun.

ekleme-1

35k-37k tırmanışı sırasında doğrusal bir tırmanma yok, bir noktadan sonra yükselme eğrisi kırılmış. bu da muhtemel sorunun o anda görüldüğü/ortaya çıktığını gösteriyor. bu noktada pilotların alçalma istedikleri söyleniyor. nedeni ne olabilir?

en mantıklı ihtimaller:

a. motorlarda güç kaybı

b. x nedenden ötürü kontrollerde bir sorun (wake turbulance, mekanik bir arıza, buzlanma vb.)

c. kabin basıncı sorunu.

ekleme-2

görgü tanıklarının motor(lar)dan çıkan alevleri gördükleri yolunda haberler var. bu net bir düşme nedeni sayılmaz. eğer üst irtifada sorun başladığında motorlar sağlamsa ama düşüş sırasında limitleri dışında zorlandılarsa veya uçağın aşırı g'ye maruz kalması sonucu gövdeden kopan bazı parçalar motora girdiyse ya da aşırı g sonucu motor içinde bazı parçalar yerinden kopup internal fod yarattıysa o zaman motorlar yanabilir. yoksa motorda yangın çıktıysa uçak bunu zaten pilota gayet net anlatıyor. yangın bastırma sistemi, o seviyedeki düşük oksijen nedeniyle zaten muhtemel bir yangını büyük olasılıkla söndürür. diyelim ki yangın sönmedi ve yayıldı. o zaman 5 dakikadan fazla süren bir düşme profili var. o kadar uzun bir sürede uçağın havada parçalanmaya başlaması lazım çünkü uçak dediğiniz makinenin dış yüzeyi anında alev alır. 5+ dakikada koca uçağın çoğu yok yanar.

ekleme-3

saymayı unuttuğum bir olası neden de hidrolik sistem arızası. oluşması muhtemel bu arıza da uçağın kontrolleri üzerinde sıkıntı yaratmış olabilir.

ekleme-4

okumak isteyen olursa diye motorların (general electric cf34-3b) bilgi dokümanı burada. challenger 600 serisi uçakların karıştığı kaza istatistikleri burada. 

olayla ilgili sürekli kaynakları tarıyorum, tanıdıklarla filan da konuştum. açıkçası net şundan diyebileceğim olası bir neden göremedim. alçalışta teknik arıza var demişler diye bir bilgi geçilmiş, keskin bir hız düşüşü oluşmuş sonra da iletişim kesilmiş ve bir daha yanıt vermemişler. acaba kabin basıncı çok ani düştü ve bundan dolayı maske bile takamadan bayıldılar mı sorusu akla geliyor? hız düşmesi bir sorun oluştuğuna ve sorunu çözmek için düşmeyi yavaşlatmak ve zaman kazanmak adına uçağın hızını azaltmak istediklerine işaret edebilir. sanırım uçakla en son iletişimi kuran iran kaynakları daha fazla detay vermezse teknik inceleme sonucunu bekleyeceğiz.

ekleme-5

flight radar24'ün paylaştığı bilgiye göre uçak saat 14.38:10'dan 14.38:35 arasındaki 25 saniyede yaklaşık 6000 feet yani yaklaşık 1800 metre yükseklik kaybetmiş.

bunun anlamı; uçak ciddi bir stall durumuna girmiş yani o andaki hızı havada tutunmak için çok yetersiz kalmış. bu durum başta motorlarda muhtemel bir soruna işaret edebilir diye düşünülse de tek bir nedene odaklanmamalıyız. stall kaynaklı veya daha genel bir ifade ile normal şekilde bir uçuş icra eden uçakların bir anda sapıtıp düştüğü uçak kazalarında genelde birden çok nedenin birleşmesinden ötürü kırım meydana gelir. uçağın en son tırmanışı sırasında yaşadığı hız kaybı ile birleşen aerodinamik, hidrolik, mekanik veya elektriksel bazı unsurlarda kazayı hem tetiklemiş hem de körüklemiş olabilirler. pilotların karakutulara kaydedilen sesleri ve uçağa verdikleri komutları çözümlemek çok daha önemli oldu şu anda.

ekleme-6

euronews'e çıkan bir görgü tanığı uçağın kendi etrafında dönerek düştüğünü söyledi. bu ifade ile uçağın virile girdiğini artık kesin olarak anlıyoruz.