Osmanlı'nın Brezilya ile Güzel Başlayan İlişkisinin Kahve Ticaretiyle Birlikte Kaosa Sürüklenme Hikayesi

- 19. yüzyıldan itibaren osmanlı devleti amerika kıtasında bulunan pek çok devletle ticari ilişkiler kurmuş ve çeşitli antlaşmalar yapmıştır. abd, brezilya, arjantin, meksika, şili gibi ülkeler ile ilişki kurulduğu söylenebilir.

-ülkeler arasından brezilya ile kurulan ilişkilere bakacak olursak; brezilya amerika kıtasının keşfiyle birlikte portekizlilerin sömürgesi haline gelmiştir. 16. yüzyılda kısa bir süre ispanya'nın sömürgesine geçen brezilya daha sonra tekrar portekiz hakimiyeti altına girmiştir. bu hakimiyet 1822 yılında bağımsızlık için verilen mücadelenin kazanılmasıyla son bulmuştur. brezilya 1822 yılından itibaren portekiz sömürgeciliğinden kurtularak brezilya imparatorluğunu kurarak bağımsızlığını ilan etmiştir.

-osmanlı devleti 19. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren tek başına hareket etmeyi bırakarak çeşitli ülkelere elçilikler açarak, pek çok ülkeyle önemli ayrıcalıklar içeren antlaşmalar yaparak denge siyaseti izlemeye başlamıştır. özellikle 1838 yılında ingiltere ile yapılan baltalimanı antlaşmasıardından pek çok devlet osmanlı'dan imtiyazlı ticaret antlaşması istemeye başlamıştır.

-osmanlı'nın yürüttüğü bu politika neticesinde brezilya ile ilk ilişkiye dair adım atılmış ve 5 şubat 1958 yılında "osmanlı- brezilya dostluk, ikamet, ticaret ve seyr-i sefain antlaşması" karşılıklı alarak imzalanmıştır. 11 maddelik bu antlaşma osmanlı devletinin tek taraflı feshettiği 1912 yılına kadar yürürlükte kalmıştır.

-yapılan antlaşmanın bazı maddeleri; her iki taraf ticari çıkarlar için çeşitli yerlere konsolos tayin edebilecek, dost devletlerin verdiği ticaret vergileri geçerli olacak, tarafların tebaasına ait çeşitli haklar ülkede yaşan diğer yabancıların haklarına eşit olacak, ticaret gemileri çeşitli malları ihraç ve ithal edebilecek gibi hükümler içermekteydi.

-antlaşmadan sonra hükümdarlar ve üst düzey yöneticiler arasında çeşitli rütbelerde nişanlar takdim edilmiştir. ayrıca kral ıı. pedro ilişkileri geliştirmek için 1875 yılında istanbul, suriye ve kudüs'ü ziyaret etmiştir. ona gösterilen ilgiye karşılık 1876 yılında osmanlı devleti'ne teşekkür mektubu yazmıştır.

-osmanlı devleti'nin brezilya ile olan ilişkilerinin büyük bir kısmını 1850'den 1915 yılına kadar balkanlar ve ortadoğu civarlarından brezilya göç eden yaklaşık 110 bin osmanlı tebaasına dair meseleler oluşturmaktadır.

-brezilya'nın bu dönemde ki ekonomisinin yüzde 60'nı kahve ticareti oluşturduğundan dolayı ülkenin tüm siyasi ve ekonomi politikası kahve üzerine yoğunlaşmıştır(bir senelik kazanç 1 milyar frank akçe civarında). daha çok kahve üretimi yapmak ve ona çeşitli pazarlara satmak için dünya genelinde çalışmalar yapmışlardır. bu çalışmalar neticesinde kahve üretimini artırmak için yeterli iş gücünü sağlamak için avrupa ve ortadoğu'dan pek çok kişi ülkeye göç ettirilip tarım alanlarında çalıştırılmıştır (göç edenlerin toplam sayının 1850-1915 yılları arasında yaklaşık 4 milyon kişi olduğu kabul edilir).

-osmanlı devletin'de balkanlarda sorun yaşayan, özelikle suriye ve lübnan olmak üzere ortadoğu'da yeterli tarım yapamayan halkı brezilya hükümeti daha çok para vaadiyle kandırarak kahve tarımı için ülkesine taşımıştır. osmanlı tebaasından göçenlerin bazıları yasal olarak göç etmiş ise de çoğunluğu firar ederek ülkeden çıkmışlardır. bundan dolayı brezilya'da hukuk sorunları yaşamaya başlamışlardır.

-osmanlı bu hukuk sorunlarını ilk başta amerika'da bulunan washington sefareti üzerinden çözmeye çalışmıştır. ancak yeterli olamayınca ilk önce 1898 yılında rio de janerio'ya, daha sonra da sao paulo'ya şehbenderlik açılmıştır.

-buna karşılık brezilya daha rahat insan toplamak için özellikle üçü mısır bir yafa'da olmak üzere ortadoğu'da dört konsolosluk açmıştır. daha sonraları istanbul ve beyrut'a konsolosluk açmak istemiş olsalar da yaşanan olumsuz hadiseler neticesinden dolayı onay alamamışlardır.

-brezilya'ya göç eden osmanlı tebaasının bakacak olursak; tarım alanları dışında çeşitli alanlarda para kazanmaya başlamışlardır. bunun en önemli ayağını ise seyyar satıcılık oluşturmaktadır. 1890'lı yılların başlarında sao paulo'da bulunan seyyar satıcıların yüzde 90'nı osmanlı tebaasından oluşmaktaydı. buradan kazanılan parayla giyim ve konfeksiyon sektörlerine girmişlerdir. iş kurdukları diğer sektörler ise emlak, berber, kuru gıda, tütün ve sigara ağzı yapımı, bakkal olduğunu söyleyebiliriz. 

-osmanlı devleti ile brezilya arasında ilişkilerin bozulması göç sayılarının hissedilir seviyeye ulaşması en önemli etken olmuştur. osmanlı devleti göçü bir süre sonra engellemek için bazı adımlar atmaya başlamıştır. çünkü tarımda çalışacak nitelikli kişi kaybı, özellikle ortadoğu bölgesinde asker sayısında azalma, göç eden bazı insanların osmanlı devletine yönelik aleyhte propaganda yapması, osmanlı devletinde askerlik yapması gereken kişileri brezilya kendi ülkesinde askere alması, osmanlı mallarına yüksek vergi uygulayıp osmanlı'ya sattığı mallarda düşük vergiden yararlanması devlet için sorun teşkil etmeye başlamıştır.

-bundan dolayı 1912 yılında brezilya ile yapılmış olan 1858 tarihli antlaşma tek taraflı feshedilmiştir. brezilya hükumeti başta amerika ve avrupa ülkelerinin desteğini alarak yeni bir antlaşma yapma baskısı kursa da başarılı olamamıştır. neticesinde brezilya ile bir sonraki antlaşma cumhuriyet döneminde 1927 yılında imzalanmıştır.

-son olarak 1913 yılında brezilya başşehbenderi münir süreyya'nın hariciye nezaretine gönderdiği brezilya raporunun içeriğinden bahsedip konuyu sonlandıracağım. münir süreyya'nın raporuna göre;

"-konsolosluklar devam etmelidir. çünkü burada ki tebaa ilgisiz bırakılırsa brezilya hükumeti ile orada osmanlı aleyhine yayın yapan gazeteler tebaayı olumsuz etkileyebilir. 

-eğer konsolosluklar kapanırsa oradaki tebaanın sorunları için fahri bir yetkili belirlenmeli. 

-bunlar olmuyorsa osmanlı'ya dost olan devletlerden birinin brezilya'da bulunan konsolosu tarafından tebaanın hakları gözetilmeli.

- osmanlı hükümeti aleyhine yayın yapan gazetelere osmanlı sınırlarında yasaklama getirilmesi(el-fecr, el-efkar, ebu s-suhül, el-amazon, el-istiklal, emniyetü'l arap gazeteleri osmanlı aleyhinde yayın yapanlardır)." gibi görüşler içermektedir.

-sonuç olarak osmanlı-brezilya ilişkilerini etkileyen en önemli faktör brezilya'nın kahve ticareti olduğunu söyleyebiliriz. brezilya osmanlı'dan 1858 yılında kazanmış olduğu siyasi ve ekonomik hakları ülkesinde çalışacak işçi ve ürettiği kahveyi satabilecek pazar olarak değerlendirmiştir. osmanlı devleti ise diğer devletlerde olduğu gibi bu antlaşmadan da yarar görmemiş ve bir süre sonra tek taraflı feshetme yoluna gitmiştir.

kaynakça;

-prof. dr. mehmet temel, xıx. ve xx. yüzyılın başlarında osmanlı - brezilya ilişkileri, hacettepe üniversitesi edebiyat dergisi.
-doç. dr. hamdi genç - yard. doç. dr. ibrahim murat bozkurt, osmanlı'dan brezilya ve arjantin'e emek göçü ve göçmenlerin sosyo-ekonomik durumu, marmara üniversitesi i.i.b.f. dergisi.