Radyasyon Nedir ve Radyasyondan Nasıl Korunabiliriz?
önce radyasyonun ne olduğunu bilmek gerek
tanısal radyolojide emi türü olarak x- ışınları kullanılır. temel olarak x-ışını fotonlarının her biri etkileşime girdikleri atomdan bir elektron koparacak enerji düzeyine sahip oldukları için "iyonize radyasyon" sınıfındadır.
lineer enerji transferi (let)
- iyonize radyasyonun kat ettiği yolun birim uzaklığı başına neden olduğu enerji salımı lineer enerji transferi (let) olarak adlandırılır.
- yük artıp, hız azaldıkça let artar.
- let artarsa, radyasyonun öldürücü etkileri de artar.
- x (3kev/mikrometre) ve gamma ışınları düşük let'li
- alfa ve nötronlar yüksek let'lidirler.
radyasyon tipi ve w(r) yani radyasyon ağırlık faktörü
- x ve gamma ışınları, w(r)=1
- elektron ve beta parçacıkları, w(r)=1
- proton, w(r)=2
- nötron( enerji bağımlı), w(r)=2-20
- alfa ve diğer parçacıklar, w(r)=20
doku tipi ve doku ağırlık faktörü
- ki, kolon, ac, mide, meme, diğer(13organ/doku), w(r)=0.12
- gonadlar, w(r)=0.08
- mesane, özefagus, tiroid, kc, w(r)=0.04
- kemik yüzey, deri, beyin, tükürük bezleri, w(r)=0.01
doz ilişkileri
- soğurulan doz, cismin 1kg'ında radyasyonca depolanan enerji.
- eşdeğer doz, değişik radyasyonların farklı zararlı etkileri. radyasyon ağırlık faktörü.
- efektif doz, değişik dokuların farklı duyarlılıkları. doku/organ ağırlık faktörü.
radyasyon duyarlılığı
radyasyona tamamıyla dirençli hücre yoktur. ancak dokuların radyasyondan etkilenmeleri farklılık gösterir. doku sınıflaması
1) radyosensitif (duyarlı): fetus, kan hücreleri, lenf dokusu, üreme hücreleri.
2) radyoresponsif (cevap oluşturabilen): sindirim sistemi epiteli, deri.
3) radyorezistif (direnç gösteren): kas, kemik ve sinir dokuları.
biraz da etki tiplerine bakalım. etki tipleri 3'e ayrılır
1) hücre ölümü: deterministik etki, emı maruz kalan bireyde somatik etki.
2) hücresel transformasyon: stokastik etki, genetik mutasyona bağlı toplumda olan kanser riski.
3) her ikisi: antenatal etki, fetüsteki somatik ve hereditler değişiklikler.
etkilere daha yakından bakalım:
sitokastik etkiler
sitokastik, değişken ve rastlantısal anlamına gelir. sitokastik etkiler düşük dozlarda ortaya çıkma olasılığı bulunan etkilerdir. genetik etkiler ve kanser gelişimi bu etkilerdendir. etkinin ortaya çıkması için genelde eşi değer bulunmaz.
deterministik etkiler
bu etkiler doz-sonuç ilişkisi içinde olan ve nedene bağlı olarak açıklanabilen etkilerdir. sonuçta radyasyon herhangi bir doku veya organa önemli reaksiyonlar oluşturacak miktarda hasar verir veya hücre ölümü meydana getirir. radyasyona bağlı ölüm, cilt yanıkları, kısırlık, katarakt gibi radyasyona bağlı geliştiğini kesin olarak bildiğimiz etkilerdir. düşük dozlarda bu etkiler oluşmazken, eşik değer üzerinde doz alınırsa bu etkilerin görülme olasılığı %100'e ulaşır.
deterministik/sitokasttik etkileri karşılaştıralım
deterministik etkilerde eşik doz değeri vardır. orata akut radyasyon sendromu, radyolojik yanıklar çıkabilir. geç etkileri ise fibrozis, sklerotis, nekroz olabilmekte. prenatal etkileri mental retardasyon, teratojen etkilerdir.
sitokastik etkilerde ise eşik doz değeri yoktur. radyasyona bağlı gelişen kanserler oluşabilir. genetik etkileri ise mutasyonlar, kromozomal aberasyonlardır.
erken ve geç etkiler dedik ama bunları bir tanımlayalım
erken etkiler (dk-gün): genellikle deterministik etkiler olup, radyasyon dozunun yüksekliği etkilerin ciddiyetinde artışa neden olur.
geç etkiler (ay-yıl): genellikle sitokastik etkiler olup, uzun zaman içerisinde daha düşük dozlara bağlı gelişen etkiler olarak tanımlanır. başlığa malignite gelişimi ve genetik etkilerdir.
radyasyon hasarının hücresel sonuçları
- kromozom aberasyonları: dozla lineer bağlantı. dsb'nin yanlış onarımı ve karşılıklı translokasyonlar mevcuttur.
- somatik hücre mutasyonları: dozla lineer bağıntı. nokta veya delesyon tip mutasyonlar ve spontan mutasyonların eksine rastgene ve komplekstir.
eee kısa kes ve bize özetle diyor iseniz bu kısmı okuyabilirsiniz. sonuç
- her düzey iyonizan radyasyon zararlı.
- hiçbir riskin olmadığı bir eşik değerinin varlığını gösteren bilimsel veri yok.
- pratikte yapılabilen makul en az dozun verilmesi gerekli, bu çok önemli. çevremizde yeşilimsi parmak uçlarında beyinler olan bir el görmek istemeyiz elbette.
- as low as reasonably achievable.
radyasyondan korunmanın yolları
zaman: mümkün olduğu kadar az süre. süre ne kadar azalırsa alınan doz da o kadar azalır. floroskopi süresi minimumda tutulmalı. aralıklı skopi yapılmalı. statik çekimlerde asla çekim odası içinde bulunulmamalı.
uzaklık: mümkün olduğu kadar uzaktan. birim alandaki x-ışınları yoğunluğu, uzaklığın karesi ile ters orantılıdır. uzaklık arttıkça doz %75 azalır. yani 1m^2'deki x-ışını miktarı tüpün hemen yanında 16 birim, 1 metre uzakta 4 birim, 2 metre uzakta 1 birimdir. içeride bulunması gerekenler yakınlar, diğer hastane personeli ve radyoloji personeli.
paravan: arada bir engel ile çalış. x-ışını odasının uygun kurşunlanmış olası gerekmekte. koruyucu bariyerler olmalı. kurşun giysiler (önlük, tiroid koruyucu), kurşun giysiler giyilmez ise 1m'de hasta dozunun %0.1'i sömürülür tarafınızdan. röntgen cihazı üzerindeki ek koruyucular bulundurulmalı.en azından bir yüzük dozimetre olmalı.
türkiye atom enerjisi kurumu (taek) ise şunları diyor
madde 24: tanı ve tedavi amacıyla radyasyon uygulamalarının amacına ulaşması öncelikli olmak üzere hastanın radyasyon güvenliğini sağlamak üzere aşağıdaki hususlara uyulur.
d) hastanın radyasyon güvenliğinin sağlanması ile ilgili denetimler, kurum ve/veya kurumunun yetkilendirdiği konusunda uzman kuruluşlar tarafından yapılır.
e) cihazların kalibrasyonun sağlanması kalite kontrollerin yapılması ve hasta dozlarının takibi bu konuda uzman yetkili kişilerin denetimi altında yapılır.
uzun lafın kısasını söyle bize diyenler için şunları söyleyebilirim
tıbbi ekipmanların düzenli bakım ve kalirasyonu yapılmalıdır. cihazlar taek tarafından lisanslanmış olmalıdır. doz azaltma teknikleri uygulanmalıdır. bt çok gerekli değilse onun yerine us, mrg kullanılmalıdır.
özellikle çocuklarda ve genç erişkinlerde radyolojik incelemeler mantıklı ve geçerli nedenlele yapılmalı. "bir bakalım" mantığı terk edilmelidir.
ve en son olarak, en iyi doz alınmayan dozdur. radyasyonsuz günler dilerim.
Radyasyon Zehirlenmesi Hakkında Bilinmesi Gerekenler
