Soru İşaretinin Kökeni Nereye Uzanıyor?

soru işaretinin kökeni hakkında yaygın biçimde anlatılan bir hikaye var, muhtemel ki siz de denk gelmiş olabilirsiniz. ben son zamanlarda sıkça karşılaştığım için bu şehir efsanesini kırmak gerektiğini düşünüyorum.

bu iddiaya göre, latince quaestio (soru) kelimesi “qo” şeklinde kısaltılmış; zamanla bu kısaltmadaki “q” harfi yukarı kıvrılmış, “o” harfi ise noktaya dönüşerek alta yerleşmiş ve bugünkü “?” sembolü ortaya çıkmış:

aynı mantıkla, ünlem işaretinin de latince sevinç nidası olan io kelimesinden türediği; “i” harfinin üste, “o” harfinin ise alta (noktaya) geldiği söylenir. böylece “!” işareti oluşmuştur. ancak bu iki açıklama, adeta “bozacının şahidi şıracı” dedirtecek şekilde birbirini destekleyen uydurmalardır.

bu açıklamalar, tarihsel ve bilimsel gerçeklikle örtüşmemektedir. paleograflar, yani eski yazı biçimlerini inceleyen uzmanlar, bu iddiaları destekleyen hiçbir somut yazma ya da tipografik örnek bulunmadığını açıkça belirtir. tam tersine, bu işaretlerin kökeni çok daha eski ve karmaşık bir yazı evrimine dayanır.

soru işaretinin gerçek kökeni, karolenj dönemi (8–9. yüzyıl) el yazmalarına kadar uzanır. o dönemde yazıcılar, bir sorunun bittiğini belirtmek için punctus interrogativus adını verdikleri özel bir işaret kullanırlardı: 

bu işaret, bugünkü soru işaretine benzeyen biçimde, bir noktanın üzerine yerleştirilmiş kıvrık bir işaretten oluşuyordu. yani “?” sembolü, “qo” kısaltmasından değil; metin içindeki sorgulayıcı yapıların görsel olarak ayırt edilmesi ihtiyacından doğmuştur.

ünlem işareti için de benzer bir süreç söz konusudur. ıo kelimesinden türediği iddiası yerine, 14. yüzyılda italya’daki yazıcıların duygusal veya vurgulu ifadelerin sonunda bir dik çizgi ve onun altına nokta yerleştirerek oluşturduğu özel bir vurgu işareti olduğu belgelenmiştir. bu işaret, zamanla matbaa yoluyla standartlaşmış ve günümüzdeki “!” formuna dönüşmüştür. yani “!” de, bir sevinç nidâsının grafikleşmiş hali değil; vurgu ve ritim ihtiyacına yanıt veren yazı içi bir araçtır.

her iki işaretin de evrimi, yazılı dilin görselleştirilmesi ve okuma deneyiminin kolaylaştırılması süreciyle ilgilidir. tonlama, vurgu, anlam geçişleri gibi unsurların işaretlenmesi, el yazmalarında farklı sembollerin gelişmesine neden olmuş; bu da matbaanın etkisiyle birlikte bugünkü biçimlerine evrilmiştir.

sonuç olarak, “qo” ve “io” kökenli açıklamalar her ne kadar yaratıcı ve akılda kalıcı olsa da, tarihsel gerçeklik bu işaretlerin romantize edilmiş efsanelerden çok, işlevsel ve görsel ihtiyaçlardan doğduğunu gösteriyor. bugün kullandığımız noktalama işaretleri, estetik bir tercihten çok, anlamı netleştirme ve okumayı yönlendirme amacıyla evrilmiştir.