Teknoloji Sektörünün Merkezi Silikon Vadisi'nde Dönen İnanılmaz Paralar

geçen gün yaşadığım kasabada 100 dönüm toprak satın alıp burada kendine malikane kuran ve oldukça varlıklı olduğu her halinden belli olan, bununla birlikte en fazla 40 yasında gösteren bir adama denk geldim. adamın hikayesini ve nasıl buraya düştüğünü merak ettim ve aramızda kısa bir muhabbet geçti.

adam ilk olarak "google'da çalışıyordum ve erkenden emekli olmaya karar verdim" dedi. aklına direkt "tüm kariyeri bir kenara bırakıp köye taşınmak" başlığı geldi ama daha önce adamın google'da eski bir yönetici olduğunu düşündüm. adamın en azından bir direktör veya vp seviyesinde olduğunu düşünüyordum ve ona google'da çalışırken hangi departmanı yönettiğini sordum. bana gayet garip bir şekilde bakıp "ic'ydim" dedi. "ic", bir kısaltma ve "individual contributör" anlamına geliyor. yani bir departman, grup veya takım yönetmeyen, sadece kendi performansından sorumlu olan, yönetimden ziyade üretimde görev alan takım elemanı anlamına geliyor. adam bildiğin sıradan bir mühendis çıktı. peki bu kadar mala mülke nasıl ulaşmıştı?

2004 yılında google ilk kez halka açılıyor ve borsada işlem görmeye başlıyor. normalde google'da çalışan mühendislere her yıl (normal maaştan bağımsız olarak) 20-25 bin dolar performans primi verilirken o yıl ilk kez nakit yerine 20-25 bin dolarlık google hissesi veriliyor. tabii bu hisseler belli şartlara bağlı oluyor mesela tam olarak "vest" etmesi yani nakte çevrilmesi için 4 yıl geçmesi gerekiyor ve mühendislerin bu süreç içinde şirketten ayrılmamış olması gerekiyor. sonraki yıl yine 20-25 bin dolarlık hisse veriliyor ve bu şekilde bir prim sistemi oluşuyor. bazı sabırsız mühendisler 4 yıllık süre biter bitmez hisselerini satıp araba veya başka bir lüks eşya alıyor ama %80'lik kesim hiç satmıyor. günümüzde sırf ilk yılda verilen 20 bin dolarlık hisseler bile 750 bin dolar değerinde.

bu bahsettiğim adam 2000-2015 yılları arasında google'da çalışmış, sadece aldığı hisseleri biriktirerek 7 milyon dolarlık bir servet yapmış. bu normal maaşın üzerine verilen bir rakam olduğu için bu rakamı hiç harcamadan ve hisselerini hiç bozdurmadan biriktirmiş. zaten google'ın ilk yıllarında şirkete girip de en az 6-7 yıl çalışmış olanlardan dolar milyoneri olmayan neredeyse yokmuş.

aslında bu google'a özgü de değil; facebook, netflix, apple gibi hisseleri son 20 yılda deli gibi değerlenen ve çalışanlarına hisse senediyle prim ödemesi yapan tüm şirketlerde bu durum mevcut. hatta birçoğu dolar milyoneri olan ve 5-10 milyon dolar civarı servet sahibi olan bu mühendislerin işyerinde nasıl motive edilebileceği de çok tartışılan bir konu.

yıllarca google'ın insan kaynaklarında üst düzey yöneticilik yapan ve bu konuda kitap yazan (work rules) laszlo bock, bu konuda çok tanınan bir isim. kendisi birkaç sene önce google'dan ayrılıp kendi danışmanlık şirketini kurdu (humu isminde) ve silikon vadisi'ndeki şirketlere her biri milyoner olan mühendisleri motive etme konusunda eğitim ve danışmanlık veriyor. geçen sene intel'e de uğradığı için ve direkt benim işimle alakalı (endüstriyel psikoloji) olduğu için tanışma fırsatım olmuştu. kendisi bu konuda bir çok şirketin zorlandığını ama şirketleri çalışanları para dışında yöntemlerle motive etmesinin mümkün olduğunu anlatmıştı. zaten google'ın o muhteşem kampüsünün ve çalışma şartlarının fikri de aşağı yukarı buradan geliyor.

silikon vadisinde çalışıyorsanız ve çok aranan ve nadir bulunan bir konuda yeteneğiniz varsa dönen paralar futbolcu transferlerinde dönen paralara eşit. geçen gün google'ın kendi kendini sürebilen araba projesi olan waymo'dan biri intel'in bmw ile ortak yürüttüğü projeye transfer olmuş ve adama imza parası 1 milyon dolar ödenmiş. tabii adam 5 yıl içinde bu projeyi terk ederse o parayı geri ödemek zorunda kalacak ama yönetici olmayan ve sıradan bir mühendis için bu gayet iyi bir para. gerçi adama "sıradan" demek haksızlık olur çünkü onun sahip olduğu spesifik tecrübe ve bilgiye sahip çok az insan varmış.

bu yaz silikon vadisi'nde stajyer maaşları bile 6 bin dolardan başlıyordu ve çok nadir uzmanlık gerektiren konularda 10 bin dolara kadar çıktığını gördüm. fed'in bastığı ve özellikle amerikan borsasını artık balon seviyesine çıkartan paralar sağolsun teknoloji şirketleri inanılmaz zenginleşti ve bu zenginliği çalışanlarıyla paylaşmaktan çekinmiyorlar. geçmiş yıllarda aldığım google, facebook, tesla hisseleri inanılmaz değerlendi ve oradan gelen parayla şimdi yaşadığım evi alabildim ama en büyük pişmanlığım amazon'daki yükselişi kaçırmış olmam. 2008'de 42 dolara satılan amazon hisseleri şimdi 1800 doları geçti. amazon dışında yükselişini kaçırdığım bir başka hisse de netflix oldu. bundan 10 sene önce 5-10 bin dolarlık amazon ve netflix hisseleri alıp kenara koysaymışım şimdiye emekliliğe çok yaklaşırmışım. bu arada intel'den aldığım hisseleri her zaman aldığım gün satıp apple hissesine çeviriyorum. apple benim için yıllardır "büuy and forget" yani "satın al ve unut" hissesi olmuştur. en unutamadığım hisselerimden biri de yıllar önce iflasın eşiğindeyken 1 buçuk dolara aldığım nokia hisseleriydi. daha sonra microsoft bunların iflasın eşiğindeki telefon işini satın alınca hisseler 6 dolara fırlamıştı ve oradan gelen para iyi gelmişti.

bu arada şu da denilebilir: madem sıradan bir amerikan vatandaşı da google, amazon gibi şirketlerin hissesini alabiliyor, o zaman google'ın çalışanlarına verdiği hissenin ne ayrıcalığı var ki? aslında teknik olarak bir ayrıcalığı yok ama bu hisseler maaşın üzerine prim olarak bedavaya verildiği için ortada alınan bir risk yok. ayrıca hisseleri 4-5 yıl elinizde tutma zorunluluğu olduğu için hisse birazcık yükselince gaza gelip satma riskiniz az oluyor.

yine de her şey tozpembe değil çünkü bu hayat pahalılığına da kötü şekilde yansımaya başladı. en basit örnek üniversite fiyatları. sanırım abd'de ucuza üniversite okuyan şanslı nesilin son üyelerinden biriyim. 2008'de 4 yıllık bölümümden mezun olduğumda california state üniversitesi'ne dönem başına ödenen ücret 1600 dolardı (eğer amerikan vatandaşıysanız veya en azından green card varsa). hatta geliriniz düşükse belli burslar ve indirimlerle beraber dönemi 500-600 dolara kadar gitmek mümkündü. az önce mezun olduğum okulun dönemlik ücretine baktım ve amerikan vatandaşlarına bile 8 bin dolarlık fiyat çekmişler. yani sırf dolar bazında bile okulun ücreti 5 katına çıkmış. bu dönemde dolar da türk lirasına göre 3 kat değer kazandığına göre 2008'de türkiye'den gelen birinin california state'de okuması tl bazında bugünküne göre 18'te 1 oranındaydı (dönemi 2200 lira versus dönemi 39 bin lira). şu anki fiyatlarla türkiye'den gelip burada üniversite okumak için zengin olmak lazım (ki california state her zaman en ucuz üniversitelerden biri olmuştur).

bu artış ev fiyatlarına da yansımış durumda. silikon vadisi ve civarında en ucuz ev kiraları 2-3 bin dolardan başlıyor. bu fiyat artışı silikon vadisinin "uzantısı" olarak görülen yerlere bile sıçramış durumda. mesela amazon, microsoft gibi şirketlere ev sahipliği yapan seattle'da eli yüzü düzgün bir evin fiyatı 600-700 bin dolar civarında geziyor. 10 sene önce seattle'da 300 bin dolara çok rahat ev alınıyordu. onu bırak intel dışında büyük bir teknoloji şirketine ev sahipliği yapmayan oregon'da bile ev fiyatları inanılmaz arttı. californialılar 20-30 sene önce 100 bin dolara aldıkları evi 2 milyon dolara satıp oregon'a taşınıyor, burada 400 bin dolara ev alıp paranın geri kalanıyla emekli oluyorlar. bu sayede oregon'a, hatta nevada, arizona ve idaho gibi california'ya yakın diğer eyaletlerde bile son 10 yılda ev fiyatları 2-3'e katlandı.

sonunda olan garibana olacak çünkü orada yaşayan herkes teknoloji şirketlerinde çalışmıyor ve hayat herkes için pahalılaşıyor. california'da asgari ücret 10 doların üzerine çıkarken portland'da 15 dolar ve seattle'da yine benzer bir rakama çıktı ama bu rakamlar bile bu bölgelerde rahat bir yaşantı sağlamak için yeterli değil. geçen gün doğma büyüme oregonlu bir arkadaşım başka bir eyalete taşınmak zorunda kaldı çünkü buralar bile artık çok pahalılandı. bu da işin kötü tarafı.