Zeki İnsanlar, Kendilerinden Daha Az Zeki İnsanlara Göre Daha Az mı Mutlular?

sozluk'te uzun zamandir devam eden bir geyik muhabbeti var var: "zeki insan mutsuz olur" veya "ignorance is a bliss" yani "cehalet mutluluktur" seklinde. bu da cogu zaman "farkindalik", "varolus acisi", "cok fazla dusunmek" gibi kavramlarla desteklenir. bu entry'de "zeka" ile "mutluluk" arasindaki iliskileri inceleyen bazi akademik arastirmalari ozetleyecegim.

kisaca ozet gec diyenler icin: sanilanin aksine (analitik ve duygusal) zeka ile mutluluk ve hayattan duyulan memuniyet arasinda pozitif bir korelasyon var. yani zeki insanlar ortalamada daha mutlular.

simdi basliyoruz. oncelikle su konuda bir aciklama yapmak gerekli. bugun bilinen ve kabul goren 10'dan fazla zeka turu var. cogu zaman zeka ile ilgili sorulan sorulardan biri: "iq testleri zekayi olcer mi" seklinde. klasik iq testleri bilinen 10'dan fazla zeka cesidinden 3-4 tanesini test etmektedir ve daha modern testler 6-7 zeka cesidine kadar test edebilmektedir. yani "iq testleri zekayi olcer mi" sorusunun cevabi "tum zeka turlerini olmasa da bircogunu olcer" seklinde olmalidir.

bir baska konuya daha aciklik getireyim. insanin bir zeka turunde iyi olmasi diger zeka turlerinde kotu olmasini gerektirmez. mesela birinin analitik zekasi yuksek diye sosyal zekasi dusuk olmak zorunda degil. bir insanin ayni anda birden fazla zeka turu yuksek olabilir, cogu zaman olmaktadir da.

simdi bu on bilgiyi verdikten sonra arastirmalara gecelim. 1969 yilinda bradburn adindaki bir akademisyen mutlulukla kisilik arasinda bir iliski oldugunu, bazi insanlarin dogustan mutluluga veya mutsuzluga yatkin oldugunu, bunun da kisinin karamsar veya iyimser olup olmamasiyla alakali oldugunu ortaya cikartti. bu devrim niteligindeydi ve bundan sonra bir cok arastirmada kisilik ve zeka gibi insan hayatindaki bazi "degismezlerle" mutluluk arasindaki arastirmalar basladi. artik insanlarin mutlu olup olmamasi sadece durumlariyla aciklanmayacakti.

florida universitesinden timothy judge ve michigan state universitesinden 2 akademisyenin yaptigi bir arastirmada iq ile olculen analitik zeka ile psikolojik saglik (ruh sagligi) ve mutluluk arasindaki iliski olculdu. arastirma sonucunda zeka arttikca ruh sagligi ve mutluluk gibi kavramlarin da arttigi ortaya cikti. adrıan furnham tarafindan yapilan baska bir arastirmada duygusal zeka ile mutluluk arasinda yine guclu ve pozitif bir korelasyon bulundu. buna gore analitik zeka ile mutluluk arasindaki pozitif korelasyonun yanisira duygusal zeka'nin mutluluga etkisi daha da buyuktu. bunun yaninda arkansas state universitesinden iki arastirmaci zeka cesitlerinden biri olarak kabul edilen yaraticilik ile mutluluk arasinda pozitif korelasyon buldu.

1950'lerin belki de en bilinen akademik psikologlarindan ve stanford universitesinde yaptigi arastirmalarla dikkat ceken lewis terman bir okulda iq'su 135 ve uzeri olan cocuklari 25 yil boyunca izleyip bu sure sonunda bulgularini kitap halinde yayinlamistir. 25 yilin sonunda buyuyen ve hayata coktan atilmis olan bu secme cocuklarin ayni okuldan mezun olan diger cocuklara gore daha saglikli, mutlu ve hayattan daha memnun oldugunu ortaya cikartan terman bu konuda yapilmis en uzun soluklu arastirmanin sahibi.

"cocuk psikolojisinin babasi" olarak taninan ve meshur "romanya'daki oksuz cocuk" arastirmasiyla cok sayida odul toplayan michael rutter ortaokul cagindaki cocuklara yaptigi iq testinin sonuclarini yillar sonra incelediginde iq testinde yuksek puan alan cocuklarin kariyerlerinde daha basarili oldugunu ve daha mutlu oldugunu ortaya cikartti ve terman'in bulgularini desteklemis oldu.

bu arastirmalara karsi cikan bazi kisiler zeki insanlarin yasadigi toplumla uyum saglamakta zorlanabilecegini, zeki insanlarin gereginden fazla dusunerek kendilerini mutsuz kilabilecegini veya zeki insanlarin hayattan beklenti ve standartlarinin daha yuksek olabilecegini one surse de hicbir arastirmada bu bulgulari destekleyen veriye rastlanmadi. bazi akademisyenler de "belki zeki olmak insani mutlu yapmaz ama mutlu olmak zeki yapar" seklinde alternatif aciklamalar yapmaya calisti ve bu konuyu destekleyen bazi bulgular oldugu soylenebilir.

ornegin bir arastirmada 65 yasindaki 4 bin ingilize iq ve depresyon testi yapiliyor ve bundan sonra hayatta kalan kisilere her 4 yilda bir olmak uzere 16 yil boyunca cesitli testler yapiliyor. 16 yilin sonunda tum yaslilarin iq'sunda dusus gozlemlenirken depresyona yakalanmis olan yaslilarin iq'sunun daha hizli sekilde dustugu gozlemleniyor. bunun sebebi olarak stresin beyne uzun vadede zarar verebilme ihtimali olarak gosteriliyor.

hollandali 2 arastirmaci ruut veenhoven ve yowon choi olayi makro duzeye tasiyarak ilginc bir arastirmaya imza atti. bu arastirmada dunya'daki 143 ulkedeki ortalama iq ve ortalama mutluluk skorlari karsilastirildi. buna gore dunya'da en yuksek ortalama iq'ya sahip olan ulkeler ayni zamanda en mutlu ulkelerdi. bir ulkenin ortalama iq'su ile mutluluk seviyesi arasindaki korelasyon 0.60 seviyesindeydi, ki bu sosyal bilimlerde oldukca yuksek bir seviye sayiliyor (korelasyonlar -1.00 ile +1.00 arasinda degisir).

tel aviv universitesinden yoav ganzach ilginc bir arastirmaya imza atarak zeka ile is memnuniyeti arasinda bir iliski olup olmadigini inceledi. buna gore zeki insanlar komplike ve zeka gerektiren mesleklerde calisiyorsa (ornegin muhendislik, doktorluk gibi) zeki olmayanlara gore daha mutluydu ama ekstradan zeka gerektirmeyen rutin islerde calisiyorlarsa (ornegin garsonluk, fabrika isciligi gibi) zeki olmayan insanlara gore daha mutsuzdu. baska arastirmalar analitik ve duygusal zeka ile kariyer ilerlemesi (bir kisinin kariyerinde ne kadar ilerleyebilecegi) ve kariyer boyunca kazanilan para arasinda iliskiler buldu (ornegin uc berkeley'in baska bir arastirma sirasinda topladigi verileri inceleyen timothy judge).

peki iq'nun intiharla olan iliskisi nedir? dunya'da yuksek intihar oranlariyla dikkat ceken isvec'te 1948 ve 1953 yillari arasinda dogan 22 bin cocugu 40 yil boyunca takip eden isvecli arastirmacilar bu sure icinde 180 intihar vakasi gozlemlediler. intihar vakalarinin onemli bir kismi cocuklukta yapilan iq testlerinde dusuk puan alan cocuklardan olusuyordu ve cocuklukta yuksek iq'lu oldugu tespit edilen cocuklarda intihar oranlari daha dusuktu. bununla beraber bunun bir tek istisnasi vardi, o da sizofrenler. sizofrenlerde yuksek iq'lularin intihar orani dusuk iq'lulara gore biraz daha yuksekti. 2005'de abd'de yapilan baska bir arastirmada egitim seviyesi arttikca intihar oranlarinin dustugu ortaya cikti.

"american national longitudinal survey of youth" projesinde zeka ile bosanma oranlari arasindaki iliski incelendi. evliligin ilk 5 yilindaki bosanma orani yuksek iq'lularda %10, toplumun geri kalan kisminda %29 olarak cikmisti. bu rakamlarin hollanda'da ayni sekilde olup olmayacagini arastiran jaap dronkers 1940 dogumlularda yaslilarda bunun tam tersi sonuclar bulurken 1960 dogumlularda ayni sonuclari buldu. yani yuksek iq ile bosanma arasinda negatif iliski vardi.

dronkers'e gore 1940 dogumlularda bu sonucun bulunmama sebebi o donemde hollanda kulturunde bosanmanin cok daha nadir olmasi ve normal olarak kabul edilmemesiydi. peki bosanmanin mutlulukla alakasi neydi? arastirmalara gore sadece is memnuniyeti degil evlilik memnuniyeti de iq ve duygusal zeka ile pozitif korelasyon halinde. isinden ve evliliginden memnun olan birinin hayattaki mutlulugunun daha yuksek olacagi da cok acik.

is meslek memnuniyeti veya evlilik memnuniyetiyle de bitmiyor. hollanda'da ortalama 70 yasindaki bir cok yasli ciftin dahil oldugu bir arastirmada analitik zeka ile seks memnuniyeti arasinda pozitif korelasyon bulundu. yani 70 yasindaki hollandali ciftlerden analitik zekasi yuksek olanlar analitik zekasi dusuk olanlara gore seks hayatindan daha memnundu.

peki yaygin inancin aksine zeki insanlarin genel olarak daha mutlu olmasinin sebebi neydi? bu konuda yapilan onlarca arastirmayi harmanlayip ozet gecmem gerekirse bunun 9 ana sebebi var.

1.) es secimi ve evlenme: bati ulkelerinde yapilan cesitli arastirmalara gore zeki insanlar evlenme konusunda acele etmiyorlar ve es seciminde daha dikkatli oluyorlar. istatistiklere gore evlenme yasiyla bosanma arasinda korelasyon mevcut. ornegin abd'de 18-21 yas arasinda yapilan evliliklerin %60-70 kadari bosanmayla biterken, 25-35 yas arasi yapilan evliliklerde bu oran %30-40 civarinda dolasiyor. 35 yasindan sonra yapilan evliliklerde de bu oran %30'un epeyce altinda seyrediyor. zeki insanlar evlenirken acele etmedigi icin evlilikleri daha uzun suruyor ve daha verimli oluyor. bunun uzerine bir de duygusal veya sosyal zeka varsa evlilikte mutlu olma orani daha da artiyor cunku bu kisiler mustakbel eslerini tanima ve onlarin kisiligini sezme konusunda daha iyiler. bu arada bir cok arastirmaya gore zeki insanlar evlenmek icin yine zeki insanlari tercih ediyorlar.

2.) kariyer ve para: gerek avrupa gerek abd'de yapilan hemen hemen tum arastirmalarda zeka ile kariyer ilerlemesi ve kazanilan para arasinda guclu korelasyonlar mevcut. bu arastirmalara gore zeki insanlar daha cok egitim aliyor, meslegin inceliklerini daha hizli ogreniyor, verimlilige daha cabuk ulasiyor ve daha cabuk terfi aliyorlar. is bununla da kalmiyor. zeki insanlar kazandiklari parayi daha iyi degerlendiriyorlar ve daha az harcama yapip daha cok yatirim yapiyorlar. bu durumda zeki insanlar daha hizli bir sekilde maddi refaha ulasiyorlar. maddi refah ile mutluluk arasinda da bir pozitif korelasyon mevcut olduguna gore bu zeki insanlari daha mutlu yapan bir baska etken.

3.) arkadas secimi: arastirmalara gore analitik zekaya sahip olan insanlar daha az arkadas sahibiler ama mevcut arkadasliklari daha guclu. onlar cok sayida insanla arkadas olmak yerine az sayida insanla yakinlasiyorlar. sosyal zeka veya duygusal zekaya sahip insanlarda bu isler biraz daha farkli yuruyor ama sonuc itibariyle onlar da arkadas secimlerinden oldukca memnun olarak goze carpiyor.

4.) saglikli yasam ve diyet: belki de zeki insanlarin hayattaki memnuniyetine en fazla katki yapan sey bu olmali. abd'de yapilan bir cok arastirmanin sonucunu ozetlemek gerekirse: zeki insanlar ortalamaya vurdugumuzda daha sagliklilar cunku 1) ortalamada zeki insanlar daha cok egzersiz yapiyorlar, 2) fastfood, abur cubur yeme aliskanliklari daha az, 3) daha cok organik besleniyorlar, 4) yoga ve benzeri aktivitelere katilma oranlari daha yuksek, 5) sebze meyve tuketimleri daha fazla ve 6) hobi olarak bir sporla duzenli olarak ilgilenme oranlari daha yuksek.

mesela abd'de yapilan bir cok arastirmaya gore yuksek iq'lu insanlarin obezite ve seker hastaligina yakalanma orani daha dusuk. bir baska arastirmada ingiltere'de 1958 yilinda 11 yasindaki 20 bine yakin cocuga iq testi yapiliyor ve 30 yil sonra bu cocuklarin obezite ve saglik durumu inceleniyor. yuksek iq'lu cocuklarin 30 yil sonra obeziteye yakalanma orani diger cocuklara gore cok daha dusuk cikiyor.

1962'de iskocya'da 12 binden fazla cocuga iq testi yapiliyor ve 2002'de bu cocuklarin saglik durumu inceleniyor. yuksek iq'lu cocuklarinda diger sinif arkadaslarina gore sigara icme, alkolik olma, obezite gibi risk faktorleri daha az goruluyor. ornegin iq'su yuksek olan cocuklar ya sigaraya hic baslamamis oluyor ya da basladiktan sonra birakmis oluyorlar. ayni zamanda cocuklarin 1962'deki iq'lariyla 2002'deki iq'lari arasinda da korelasyon bulunuyor. yani 1962'de en zeki olan cocuklar 2002'de de en zeki yetiskinler haline gelmis oluyor.

gerci bazi arastirmacilar bunun daha farkli sekilde yorumlanmasini tavsiye ediyorlar. bir alternatif yorum: "belki daha saglikli vucuda sahip olan insanlar daha saglikli beyne sahip oldugu icin zekalari yuksek oluyordur" seklindeyken bir baska yorum "yuksek iq'lu insanlar genelde daha cok egitim alip daha iyi kariyere sahip oldugu icin egzersiz ve saglikli beslenme gibi kavramlara daha asina olabilirler" seklinde. her iki durumda da zeka ile vucut sagligi arasinda bir korelasyon mevcut ve bu da zeki insanlari daha mutlu yapan etkenler arasinda.

5.) hayatin kontrolunu ele gecirme: zeki insanlar kadercilige daha az inandigi icin hayatlarini kontrol altina alip dogru gitmeyen seyleri duzeltme konusunda daha aktifler. mesela mesleginden memnun olmayan zeki insanlar bunun farkina varip is degistirme yoluna gitme konusunda daha israrcilar. yine yasadigi yerde mutlu olmayan zeki insanlar oradan daha mutlu olabilecekleri bir yere tasinma konusunda daha israrcilar. bu da onlarin ortalamada daha mutlu olmasinda rol oynuyor olabilir.

6.) yaraticilik: zeki insanlar daha yaratici olduklari icin kendilerini daha farkli sekillerde ifade edebiliyorlar. bu kisiler ornegin sanat ve edebiyata daha yatkin oldugu icin bunu kendilerini mutsuz eden seyleri kanalize etme seklinde kullanabiliyorlar. ayrica bir ornek vermek gerekirse her sene ayni yere tatile gidip ayni seyleri yapan birine gore her sene farkli farkli yerlere gidip farkli tecrubeler edinen biri daha mutlu olabilir cunku tatilin tadini daha cok cikartacagi asikardir.

7.) kisisel gelisim: arastirmalara gore zeki insanlar kisisel gelisime daha cok yatirim yapiyorlar. burada yatirim deyince akla sadece para gelmesin. kisisel gelisim para disinda zaman ve efor gerektiren bir seydir. zeki insanlarin mesleki veya meslek disi kurslara katilma oranlari, yabanci dil ogrenme oranlari, kitap okuma oranlari ve kendini her anlamda gelistirme oranlari daha yuksek. bu da onlarin daha mutlu ve hayatlarindan daha memnun olmasina sebep oluyor olabilir.

8.) az cocuk yapma: ortalamaya vurdugumuzda zeki insanlar daha az cocuk sahibi oluyorlar ve mevcut cocuklarina daha iyi imkanlar sunup onlarla daha iyi ilgilenebiliyorlar. bu da hayatlarinda cocuk konusunda daha az stres olmasi demek.

9.) aile ortami: gunumuzde zekanin buyuk olcude genetik oldugu biliniyor. bu durumda zeki insanlar cok buyuk ihtimalle zeki bir anne babadan meydana gelmektedir. bu durumda yukarda bahsettigim hersey (saglikli beslenmeden tutun da kariyer ve para durumuna kadar) zeki kisilerin aileleri icin de gecerli olmalidir. bu durumda zeki cocuklarin daha iyi aile ortaminda buyumus olma ve daha mutlu bir ortamda buyumus olma ihtimali oldukca yuksek.

peki bu arastirmalarda hic mi sorun yok? her arastirmada oldugu gibi bu arastirmalarda da bazi sorunlar mevcut. ornegin yukarda bahsettigim arastirmalarin cogu avrupa ulkelerinde ve abd'ye yapilmis. bu ulkelerde zekanin deger gordugu ve gerek okul hayatinda gerek kariyer hayatinda odullendirildigi biliniyor. bu durumda burada bahsedilen bazi bulgular zekaya cok onem verilmeyen ulkelerde gorulmeyebilir. ornegin zekanin one cikmadigi toplumlarda zeka ile kariyer ilerlemesi arasinda bir korelasyon bulunmayabilir. yine yukarda bahsettigim uzre bilinen 10'dan fazla zeka cesidi varken zekayi iq, eq ve sosyal zeka'ya indirgemek yaniltici olabilir.

baska arastirmalarda insanlarin kendi zekasini oldugundan daha yuksek gordugu biliniyor. yani "cocugum dahi sendromu" denen sey kisilerin kendisi icin de gecerli. mesela 1977'de yapilan bir ankette insanlara "sence zeka olarak neredesin" diye soruluyor ve deneklerin %94'u kendisinin "ortalamanin uzerinde" oldugunu soyluyor. teknik olarak nufusun %50'den fazlasi ortalamanin uzerinde olamayacagina gore burada bir seyler dondugu cok acik. insanlara "iq skorunu tahmin" et denilip hemen akabinde kendilerine bir iq testi verilince tahmin edilen skorla gercekte cikan skor arasindaki korelasyon 0.20-0.25 arasinda gidip geliyor. yani insanlar kendi iq'larini tahmin etme konusunda oldukca kotu diyebiliriz. kendi iq'sunu tahmin etme konusunda kadinlar erkeklere gore daha iyiyken hem erkek hem kiz cocuga sahip olan anne babalara yapilan anketlerde erkek cocugun iq'su hep oldugundan 10 puan daha yuksek tahmin edilmis.

yukardaki arastirmalari "cope atalim" desek bile gercek su ki zekanin mutsuzluga sebep olduguna dair hicbir bilimsel kanit yok. tabi ki buradan "zeki olan herkes mutludur, zeki olmayan herkes mutsuzdur" gibi bir sonuc da cikmasin. herseyin bir istisnasi oldugu gibi bunun da cok sayida istisnasi var.