1 Yılını Orada Geçirmiş Birinden: Moğolistan'a Dair Merak Edilenler
moğolistan'da bir sene gezindim arkadaşlar. söyleyeceğim çok fazla şey var. dile kolay; bir sene... bu bir senede iki ajanda doldurdum öğrendiklerimle, siz de hak verirsiniz ki hepsini buraya aktarmam mümkün değil. aklıma gelenlerden aktarım yapacağım...
- moğolistan'ı iki kısma ayıralım: başkent ulanbatur ve diğer geri kalan kısmı. çünkü 3 milyonluk nüfusun yarısı başkentteyken diğer kalan yarısı tüm ülkeye yayılmış durumda ki ülke yüzölçüm olarak türkiye'nin 2 katı büyüklüğünde.
- ulanbatur 500 bin nüfusa göre kuruluyor fakat şimdi nüfus neredeyse planlananın 3 katı. o sebeple altyapı problemleri had safhada. trafiği istanbul trafiğine rahmet okutur. araçların plaka numaralarına göre sokağa çıkma yasakları var (mesela plakasının sonu 1-2 olanlar pazartesi günü çıkamaz, 3-4 salı...) hafta sonları herkes çıkar.
- moğolistan'da sadece kağıt paralar var, madeni para yok. en küçük para bile kağıt para olduğu için cüzdanlar çok fazla şiş duruyor. pandemi ile beraber revaçta olan temassız ödeme, telefondan ödeme gibi sistemler moğolistan'da yıllardır kullanılıyor. bankacılık sistemi acayip derecede gelişmiş. (nüfusun az olması etkin olabilir bunda.)
- 2019 yılında ulanbatur dünyanın en pis havasına sahip başkentti. (belki de şehir, emin olamadım.) bunu gözle görmeniz mümkün; beyaz bir giysiyle dışarıda 3-4 saat gezerek...
- insanlar gösterişe çok önem veriyor. maaşını alıp araç ve elbise kiralayarak bir hafta on gün kral gibi gezip sonrasında maaşa kadar borç arananlar çok fazla. bu gösteriş konusunda en garibime giden bankadan yeni çıkmış paraları ederinden fazlaya satanlar var. (mesela 2021 basımı 20 tl'nin 25'e satılması gibi.)
- moğolistan vatandaşlığı en zor alınan ülkelerden birisi. son 15-20 yılda tek bir kişi vatandaşlık alabilmiş o da saddam'ın bir büyükelçisi.
- yeraltı zenginlikleri çok fazla ve bunları başka milletlere çıkarttırıyorlar. ihaleyle verilen bu işlerde ihale bedelinin bir kısmı vatandaşlara eşit şekilde dağıtılıyor.
- daha önceleri bizde vergi iadesi olarak fiş doldurulurdu bunu hatırlayanlar vardır. moğolistan'da da her fişte bir bandrol var ve bu bandrolleri akıllı telefonlara okutarak vergi iadesi alınıyor. vergi kaçırma olmaması için her ay devlet tarafından bir nevi piyango çekilişi yapılarak bu fişlerden birkaçı ödüllendiriliyor, böylece halk alışverişinde fiş talep ediyor.
- et çok ucuz (bir koyun 20 dolar civarı) sebze pahalı demek isterdim ama bizdeki zamlardan ve paramızın değer kaybından dolayı (evet moğol parası tugrik'e karşı da değer kaybettik) sebze fiyatlarımız denk gibi ama ne yalan söyleyeyim sebzeleri plastikvari.
- ülkede 70 milyondan fazla büyükbaş ve küçükbaş hayvan var fakat hayvancılık için öyle kapalı ahırlar, yedirilecek yemler felan yok. bir nevi yılkı hayatı yaşıyor hayvanlar. kış aylarında büyük telefat oluyor, kışı atlatanlar ise bir deri bir kemik karşılıyor baharı.
- kış aylarında havalar soğuk, bayağı bayağı soğuk, yalnız iyi soğuk. 2019 yılında -50 gördüm ben. yaz olarak adlandırılan da 35-45 gün.
- bizdeki akşam liseleri gibi orada da akşam üniversiteleri var.
- gobi çölü'nü 2 kere otobüsle, 2 kere kendi aracımla olmak üzere 4 kere geçtim. çölde 6 gece yattım. bir çin firması gobi çölü'ne asfalt yol yapıyor. ben çölü geçtiğim zamanlarda toplamda 80 kilometresi yapılmamıştı ve o 80 kilometre hayatımın en bitmez ve en yorucu yolculuğuydu. otobüs yolculuğum için:
- moğolistan'a ilk gittiğim zaman 'ülke o kadar zengin ki her moğol'un kendine ait yolu vardır' demişlerdi esprili bir dille. ulanbatur'dan çıkınca asfaltın bittiği noktalarda dümdüz bir coğrafyada onlarca farklı yönde tekerlek izleri karşılıyor sizi. tabelaların olmadığı bu yerlerde dağları takip ederek yolları bulduğunu söylüyor şoförler.
- moğolistan'da misafirlere ikram edilen sütlü, tereyağlı çaydan bahsetmiştim şurada:
- moğolistan'da araçların neredeyse yarısı toyota prius. çok fazla tercih edilen bir araç prius ve hibrid motorlu bir araç.
- moğolistan'da köylerin toyu (düğünü) oluyor. mesela kuruluşunun sekseninci yılı olan bir köy toyuna katılmıştım. bu düğünler festival havasında geçiyor. düğünlerde moğol güreşleri, 40-50 km parkurlu at yarışları yapılıyor (yerine göre köyün zengini bu müsabakalarda dereceye girenlere yüklü miktarda ödüller verebiliyor). yine o senenin hatırası olarak köyde yaşayan herkesin soyunu içeren soy kütükleri basılıyor ve herkese hediye ediliyor. (aynı düğünler şehirler için de yapılıyor.)
- at yarışlarında, hafif olmaları sebebiyle 5-10 yaşlarındaki çocuklar binicilik yapıyor. yarışlarda hayatını kaybeden çocuklar olması sebebiyle 7 yaşından küçük çocuklara binicilik yaptırılmadığı söylense de 5 yaşında 5 şampiyonluğu olan bir çocukla tanışmıştım.
- naadam festivali tüm ülkede ve iç moğolistan'da kutlanan bir nevi bayramdır ve 'erkeklerin üç oyunu' olarak da bilinir. bu oyunlar moğol güreşi, at yarışı ve okçuluktur. kadınlar da at yarışına ve okçuluğa katılabiliyor ama güreşlere katılamıyorlar.
- 2020'de 1-2 şubat'a denk gelen tsagaan sar, moğol yılbaşıdır. devamındaki bir hafta tatil olup insanların bir çoğu krediler çekerek önündeki bir seneyi bu bir haftada tüketiyor. tsagaan sar bayramında herkes yerel kıyafetlerini giyerek büyüklerini ziyaret ediyor ve onlarla vakit geçiriyor. ben oradayken başbakan, annesinin çadırına gitmişti. (evet, başbakanın annesi çadırda yaşıyor.)
- şehirlerde tanıştığım birçok moğol -özellikle biraz yaşlı olanlar- evlerde rahat etmediklerini ve uykularını alamadıklarından şikayetçilerdi. çadırlarında uyuyacakları günleri hasretle bekliyorlardı.