19. Yüzyılda Anadolu'dan Göç Eden Azınlıkların ABD'deki Müzikal Serüveni

Osmanlı diasporasının ABD'ye taşıdıkları müzikal kültür, bu toprakların Amerika kıtasındaki ilk sesli belirtileri diyebiliriz. Şarkılarla harmanlanmış nadide bir hikaye, buyrun.

serüven, 19. yüzyılın sonlarına doğru anadolu'dan göç etmek zorunda bırakılan ermenilerin, rumların, pontus rumlarının, sefarad yahudilerinin, yunanların, süryanilerin ve yakubilerin yeni bir hayat için new york'a yerleşmeleri ile başlar. dönemin en büyük iki plak şirketi olan columbia ve victor ise her gün ellis island üstünden new york'a gelen bu göçmenleri kullanarak fonograf ve gramofon satışını arttırmayı planlar.

1907'de başlayan göçmen kayıtları columbia ve victor'un 1919'da türkçe ve ermenice kayıt yapmayı bırakmasına kadar devam eder. bu yıllar arasında ve sonrasında ermeni ve rum müzisyenler kendi bağımsız plak şirketlerini açarak da kayıtlara devam ederler. bu şirketlerden bazıları: harry’s oriental, pharos, margosian's, panhellenion, bilbil records, me-re records, kaliphon, balkan, yeprad, shamlian, sohag, metropolitan, standard, kalos, virginia, nina.

diyarbakır ermenisi m.g. parsekian, 1912'de yanında dikran effendi, naim karakand (naeem karekin) ve k. nodar ile birlikte columbia records etiketi altında m.g. parsekian and company ismiyle kayıt yapar. 1912'de kaydedilen bu kayıt, tarihe abd'de kaydedilmiş ilk türkçe sözlü kayıt olarak geçer. parsekian, 1916'da çoğunlukla ermenilerin yaşadığı west hoboken, nj'de kendi ismiyle bir plak şirketi açıp burada ermenice ve türkçe kayıtlar yapmaya devam eder.

1891 halep doğumlu kemancı naim karakand 1909'da abd'ye göçüp manhattan, little syria'daki arkadaşıyla yasamaya başlar. 1912'de parsekian grubuyla birlikte yaptığı ilk kaydından sonra, 1891 diyarbakır doğumlu süryani koşroff malool (kuşrev effendi?) ile columbia etiketiyle kayıtlar yapar. bunlar da tarihe abd'de kaydedilmiş ilk kürtçe sözlü kayıt olarak geçer.

1890 kos doğumlu rum marika papağıka, 1915'te çimbalom çalan kocası kostas ile birlikte abd'ye göçer. 1918'de abd'deki ilk kaydı olan smyrneiko minore'u victor records etiketiyle kaydeder.

Smyrneiko Minore (1919)

1919'da ise kayıtlarına columbia ile devam eder. 1925'te kocası ile birlikte 34th st. 7th ave ile 8th ave arasında ismi marika's olan nyc'nin ilk cafe aman'ını açar. kulüp dönemin tüm etnik gruplarının uğrak yeri haline gelip büyük başarı yakalar. marika sonraki yıllar boyunca çoğunluğu rebetiko olan iki yüzden fazla kayıt yapar. kayıtlarında ve marika's sahnesinde kocası kostas (gus), çellist markos sifneos, kemancı athanasios makedounas ve kemancı alexis zoumbas, klarnetçi nicolas relias kendisine eşlik eder.

29'daki ekonomik kriz nedeniyle 1930'da marika's kapanır, bununla birlikte papağika'nın da müzik hayatı biter.

1884 diyarbakır doğumlu ermeni vokal ve kanuni karekin proodian 1904'te annesiyle birlikte worcester, mass'de yasayan babasının yanına göçer. 1916-20 yılları arasında columbia, victor, sohag, parsekian ve orientel ile kayıtlar yapar. bunlardan ikisi olan kale kale ile chinary yares aghchg (my love is like a poplar tree) dönemin popüler şarkıları olur.

Chinary Yares Aghchg

malatya ermenisi kemani minas effendi proodian'ın kaydında keman çalarak kendisinin ilk kaydını gerçekleştirir. aynı kayıtta morene efendi ud, hagop kanun çalar. minas efendi 1916'da victor etiketi ile 6, 1917'de ermeni udist garabet merjanian ile birlikte columbia etiketiyle 18 kayıt gerçekleştirir.

1891/3 bahçecik doğumlu ermeni zabelle panosian 1907'de abd'ye göçer. fotoğrafçı aram sarkis panosian ile evlenip boston/brookline, mass'de yaşar. bu sürede boston opera company'de şarkılar söyler. daha sonra ny'a taşınıp 1917-18'de columbia etiketi altında 12 şarkı kaydeder. bunlardan biri olan groung çok popüler olur.

Groung

1887 harput doğumlu ermeni kemancı stepan simonian 1907'de ailesiyle birlikte abd'ye göç eder ve haverhill, mass'de yaşar. 1927'den itibaren piyanoda oğlu haigaz, vokalde shmon arslen ile birlikte columbia etiketi altında birkaç şarkı kaydeder. stepan ve haigaz daha sonra pharos records etiketi ile de kayıtlar yapar. bunlardan biri hop pala isimli şarkı olur.

Hop Pala

1887 harput doğumlu ermeni nishan mardiros keljikian 1911'de abd'ye göç edip chelsea, mass'de yaşayan kardeşinin yanına giderek berberlik yapmaya başlar, sonra da anketör olur. 1929'da ny'a gidip pharos etiketi altında birkaç şarkı kaydeder. bunlardan biri abd'deki göçmenlik hayatını ve yaşadığı hayal kırıklığını anlattığı usge gu kas olur.

Nishan Keljikian - Ouskeh Gukas

1883 harput (?) doğumlu ermeni vahan boyajian, 1920'lerde kendisinin nj'de sahibi olduğu bilbil record isimli plak şirketinde kayıtlar gerçekleştirir. bu kayıtlardan biri der zor çöllerinde isimli ermeni soykırımını anlatan türkçe türküdür.

Bilbil 78 RPM No 2 - Derzor Dasdaanacı & Vahan Boyajian

kendisi bu kayıtlardan önce columbia ile de kayıt yapar, bunlardan biri de telgrafın telleridir.

1891 şeyh hacı (?), harput doğumlu ermeni vartan margosian 1908'de abd'ye göçer. 1920'lerin başında a&t record ile kayıtlar yapar. daha sonra bronx, ny'de margosian's isimli plak şirketi açıp kayıtlarına burada devam eder (dersim dört dağ içinde kendisininse bile 1937'de değil, 1920'lerde kaydedilmiştir).

Columbia Turkish 78RPM 32001 - F Vahan Boyajian Telegrafin Telerine canto

1897 istanbul doğumlu rum tetos demetriades 1910'lu yılların başında abd'ye göçer. 1919'da giaf giouf isimli şarkıyı columbia records etiketi altında kaydettikten sonra 1926 ile 27 yıllarında columbia ile altı kayıt daha yapar, mısırlou'nun ilk kaydı da bunlardan biri olur. 1922 ile 44 yılları arasında victor etiketi ile yüzlerce kayıt daha yapar.

Misirlou (1927)

1893 bandırma doğumlu, 1913/21 (?)'de abd'ye göçen rum achilleas poulos 1926'da columbia etiketiyle neden geldim amerika'ya kaydını yapar. 27'de ise nj'de victor ile içinde makber isimli şarkının da olduğu beş kayıt yapar. (makber'in ilk kaydını yapan andonis dalgas'tır.)

Neden Geldim Amerika'ya

poulos, 27'den sonra m.g. parsekian'ın şirketi ve vartesian kardeşlerin sahibi olduğu 383 3rd ave'deki pharos records ile de kayıtlar yapar. 28 yılında 43rd 8th ave'de cafe aman açar. kafede alkol satmaya başlayınca dönemin prohibition'ı nedeniyle cafe kapatılır, poulos tutuklanır. kefaletle serbest kalır kalmaz kapatılan kafenin tam karşısına bir kafe daha açar, o da kapatılınca connecticut'a taşınıp coffee roaster (kahve kavurucusu) olur.

Achilles Poulos Sabah Gazel - Ey Felek Pharos 800

1896 doğumlu ermeni m. (mgrdich?) douzjian 1921'de abd'ye göç edip nj'de yaşar. 20'lerin sonunda pharos etiketi ile dönemin hiti olan high aghchg tchar aghchg'i (armenian girl naughty girl) kaydeder. bu şarkının müzik temeli ermeni halk dansı laz bar'ına dayanır (laz havası).

M. Douzjian - High Aghchg, Tchar Aghchg

1900 istanbul doğumlu ermeni yetvart (edward) boghoşian 1920'de abd'ye göç eder. ny'a yerleşip müzikal tiyatro gruplarında sahne alır. sözlerini yazıp bestelediği ve çok popüler olan hiciv ağırlıklı şarkılarını pharos etiketi altında kayıt eder. 1940'larda ise dönemin en büyük hiti olan kef müziği türündeki soode soode (it's fake it's fake) ile abd'deki göçmen hayatını anlattığı sofi jan'i metropolitan etiketi altında kayıt eder. boghosian kayıtlarını 1970'li yıllara kadar sürdürür ve günümüzde kef müziğinin öncüsü olarak anılır.

1895 izmir doğumlu ermeni udist marko melkon alemsherian 1921'de abd'ye göç eder. önce ny'taki kabarelerde sahne alır, 1930'larda ise boston'da kendi kayıt şirketini açar. 1929'daki ekonomik kriz nedeniyle şirketini kapatarak ny'a geri dönüp manhattan 8th ave üzerinde bulunan kulüplerde sahne alır.

1937'de oğlan oğlan'ı, 1940'ların başında ise galatada todoraki doldour doldour ver yanaki isimli şarkıyı kaydeder. 40'lı ve 50'lı yıllarda bazılarında sadece vokal, bazılarında sadece udist olduğu iki yüze yakın eseri kaydedilir.

Marko Melkon - Galatada Todoraki Beyoğlu'nda Vakti Raki

marika's'ın peşinden 25 yıl boyunca aralarında bu kayıtlardan ciddi kazanç elde eden müzisyenlerin de olduğu göçmenler tarafından 8th ave ve çevresinde başka cafe aman'lar, restoranlar, gece kulüpleri ve plak şirketleri açılır. omar khayyam’s (261 w. 35th), arabian nights cafe, port said (257 w. 29th), egyptian gardens(301 w. 29th), grecian palace cafe, britania cafe (370 8th ave), seventh veil bunlardan birkaçı olur.

bu arada göçmenler de birbirlerine yakın yerde yaşarlar: yunanlar 8th ave 23rd ile 41st arasında, ermeniler 3rd ave 34th st'e kadar, süryaniler fort washington ave'de, suriyeliler little syria'da, yahudiler ve seferad yahudileri lower east side'da, yunan yahudileri chinatown'da, araplar brooklyn bridge'in karşısında.

giorgos katsaros: greek blues in america, vol. 1

kostas dousas: greek blues in america, vol. 2

to what strange place: the music of the ottoman-american diaspora, 1916-30

to what strange place bsides: more songs of the ottoman-american diaspora, 1909-29

nightingales & canaries, vol 1: "oriental" women on record, new york & istanbul, 1928-55

i wouldn't sell you to anyone: eastern european immigrant musics in the us, 1917-29

why i came to america: more folk music of the ottoman-american diaspora, ca. 1917-47

everything is fake: armenian folk music in nyc in the 1940s

very sweet: armenian-american independent releases, vol. 2 ca. 1926-29

giorgos katsaros - rempetika and folk songs (usa recordings 1920-1950)

sotiris stasinopoulos - grammografiseis amerikis

marika papagika - the further the flame, the worse it burns me: greek folk music in new york city, 1919-1928