türk tarihine dair, her biri dolu dolu bir film olabilecek altın değerindeki beş ayrı hikayeyi tek bir senaryoda işleyebilerek adeta beşi bir yerde değerine ulaşmış; okullarda "dün eğitimi" verilirken izletilesi mükemmel bir film 'hacivat karagöz neden öldürüldü?'.

--- spoiler ---

1.

eşrefoğlu hanlığı pervanesi çandarlı halil bin süllü; hânı olan süleyman bey'e anadolu'yu paramparça etmiş moğollar'a karşı artık birlik olma zamanının geldiğini, beyliklerin sadece bir direniş çağrısı beklediklerini söyler. süleyman bey bunun yerine "cenk itme, sevüş" zihniyetini benimsediğini belli edince, pervane onu sahte bir mektupla moğolların anadolu genel valisi timurtaş'a yem eder. böylece hem vergi kapısı olan gariban ahaliyi kırdırmamış, hem de günü geldiğinde ricallerine dahil olabileceği diğer beyleri ezdirmemiş olur. "eşrefoğlu fatihi" timurtaş'ı halifelik vaadiyle mısır'a çektirir, mısırdakiler onun kollarını bacaklarını gövdesinden ayırırlar. böylece kendisi gibi cinin gözü bir bende olan kadı eretna'nın yeni anadolu genel valisi olmasını sağlar.

2.

moğol, eşrefoğlu süleyman'ın derisinden turşu kurup onu ibret diye beyşehir gölü'ne bandırdıktan sonra, kendisine sığınacak yeni kapı arayan pervane; kendisini, bir uç beyliği olduğu için küçümsediği osmanoğulları'nın payitahtı bursa'ya bir oyunla kabul ettirir. burada, "devlet kurar ama idaresini bilmez" osmanoğulları'nın iradesine kılıç gölgesi altında şeklen boyun eğmiş iç zümreler (ahi'lerin riyasetindeki yerli sermayedar olan esnaflar, gizli gizli hıristiyanlıklarını sürdüren doğu roma kökenli* asiller) ile temasa geçer. onlara taze devletin başına en uygun şekilde çöreklenebilecekleri arap diyarı adetlerini (devlet işlerinde rüşvet, fakirin uçan kuşundan dahi vergi alınırken ahiler'in vakfa bağlanıp vergi harici bırakılması) anlatır. şehre kabul oyununu sezen bacıları* lağvetmenin yollarını arar.

3.

pervane, uç'un tek akıllısının kendisi olmadığını görür. beyliğin önemli şahsiyetlerinden (osman gazi yadigârı) köse mihal*, oyunlarına sadece kendisinin damadı olacaksa destek vereceğini belli eder. müstakbel gelin olan bacıbey ayşa hatun, pervane'nin su altından yürüttüğü samanları ifşa edecek delillerin peşindedir. orhan gazi'nin "rum güzeli lülüfer'i" nilüfer hatun, bey şehirde yokken yönetimin köse mihal gibi bey yoldaşlarında değil de kendisinde olmasını ister; beyliğin kadısı ve defterdarı olmuş pervane'yi malum bir delille* tehdit ederek bu isteğine desteğini arar. şehirde ise ahiler yozlaşmanın dürüstlükten daha çok akçe kazandırdığını görmüştür ve sağda solda, irili ufaklı türlü düzenlerin peşindedir. bu zümreler, güç savaşlarına ancak orhan gazi'nin gazadan döneceği kesinleşince ara verirler.

4.

dortaya hem pervane'nin hem de devlete çöreklenme peşindeki zümrelerin oyununu açık edebilecek iki kafadar (yörük bahadırı karagözlü* ile garp kurnazı hacı ivaz çelebi*) çıkar. ayşa hatun şahsında bacıların devlete çöreklenmeye dair gölge oyunlarını aydınlatma çabası, çörek meyyali zümrelerin tam işbirliği yüzünden sonuçsuz kalır. ayşa hatun'un telkinleriyle karagöz ve hacivat, gazadan dönen orhan gazi'nin huzurunda güldürüklü temaşa sergilerler. mizahlarının yumruğuyla tüm yozlaşmış zümreleri; başta kadı pervane olmak üzere düzenbaz ahileri ve onlara göz yuman, beyliğin önde gelen rumî asillerini dürterler. karagöz bahadır, pervane'nin ve köse mihal'in devlet işlerinde müşterek altın tavuğu konumundaki ayşa hatun'un elini tutmaya; orhan gazi'nin bizzat kendisinden hak kazanır. orhan gazi bu sırada; dürtülmüş zümrelerin örümcek ağında iğnesinden korkulan bir bal arısı haline geldiğinden habersizdir, fethettikçe bu ağda fethedildiğinin ise farkında dahi değildir. temaşanın mizahında ahilerden ve pervane efendi'den aldığı yozlaşma kokusunu, bu kokunun üzerine kanlı kelle atarak çözmek ister.

5.

kadı pervane efendi, kurduğu düzenleri; karagöz ve hacivat'ın temaşası nesnesinde kendi oyunlarıyla bozmaya çalışan ayşa hatun'un bacılarına, bir kez daha kendi kurduğu bir oyunla karşılık verir. orhan gazi kelle istemiştir lakin istediği kellelerin kimin kellesi olduğunu sormayı fütursuzca ihmal etmiştir. kadı pervane, ahi reisleri ve rumî asiller; yozlaşmanın suçunu el birliğiyle kendilerini dürten karagöz ile hacivat'a yıkarlar. iki kafadar apar topar idama mahkum edilir, ayşa hatun olanları engellemeye yetişemez. kadı pervane'nin bendesi emir çoban'ın emriyle idam hükmü infaz edilir. türk'ün tarih boyunca en büyük kavgası (yerleşikliğe türklüğü kaybetmeden geçiş) yine ölüm doğurmuştur. silahlarını teslim eden bacılar (şahsında türk kültürü) bitirilmiştir. osmanoğlu beyliği'nde bundan böyle kadınların hepsi (ve şahsında türk kültürüne dair her şey) yeniktir. yozlaşmış zümrelerin erkekleri (şahsında araplaşmış "rumî türk" zihniyeti) ise, artık yenik olsa da galiptir.

___

kesinlikle izlediğim en iyi türk filmiydi. şu beş anlatının her birinden dolu dolu ayrı birer film yapılabilirdi, anlatacakları şeylerden çıkan senaryoların yoğunluğuyla hiçbiri de sinemada sırıtmazdı. her biri öylesine "derin" mevzular.

yönetmen ezel akay, senarist levent kazak, sanat yönetmenleri hakan yarkın, naz erayda ve (filmin efsanevi müziklerini de yapan) ender akay başta olmak üzere; filmi oyunculuklarıyla bambaşka yerlere taşıyan haluk bilginer'in ve beyazıt öztürk'ün ve güven kıraç'ın (ve adları bu giride belirtilmeyecekse de tarihe geçmiş tüm ekibin) ellerine sağlık.

dirilip pınar olmuş, irkilip ırmak olmuş, akıp bu filme dolmuş, taşmışlar elhamdülillah.

İlk Kez Uluslararası Bir Ödül Alan ve Scorsese'nin de Koruma Altına Aldığı Türk Filmi: Susuz Yaz