54 Belgelik Bir Arşiv Taramasıyla: İngiliz Devlet Belgelerindeki Sevr Gerçekleri
"kurtuluş savaşı sadece yunan'a karşı verildi", "sevr hiç imzalanmadı", "sevr zaten projeydi bir antlaşma değildi" ya da "ingilizler ve fransızlar aslında istediğini aldıkları için çekildi" şeklinde bilhassa belirli kesimlerde kaynaksız şekilde temellendirilen ve istiklal harbimize gölge düşürmeye çalışan iddialara; kew merkezli ingiliz ulusal arşivlerinde bulunan, bir dönem bilal şimşir ve erol ulubelen tarafından da ciltlerce ve kitaplarca yayımlanmış 50'yi aşkın ingiliz dışişleri belgesi, meclis ve konferans tutanaklarıyla cevap vermek isterim. belgeler taralı ve önemli kısımları türkçe şekilde özetlenmiş halde sunulmaktadır. kaynaklar yazının sonunda verilmektedir.
eylül 1919 ile eylül 1922 arasında türkiye'yi parçalamak üzere planlanan olayları gösteren bu belgeler, ingiliz ve fransız hükümetleri ile itilaf devletleri yüksek komiserlerinin mustafa kemal paşa, sultan vahdettin ve damat ferit paşa üzerine yazdıklarını da anlatmaktadır. bu belgeler, ingiltere'de hükümet düşürmüş ingilizlerin istanbulu terk etme nedeninin belgesi ile birlikte okunduğunda istiklal harbimizin esasları düşman gözünden tam olarak anlaşılabilecektir.
kronolojik olarak sıraladığım ve sadece türkiye'nin parçalanma planlarını içeren bu belgelerde milli onuru ayaklar altına alan sevr antlaşmasının ağırlığı konusunda herkesin hemfikir olduğu, damat ferit'in başta sevr'in yumuşatılmasını istemesine rağmen kendisinin ve saltanat şurasının sevr tasarını kabul ettiği, yine damat ferit'in antlaşmanın uygulanabilmesi için milli mücadeleyi bastıracak kuvvetler konusunda itilaf devletlerinden ordu istediği, antlaşma imzalandıktan sonra antlaşmadan yaklaşık 5 ay önce kapatılan meclis ve ankara'da kurulan yeni meclis sebebiyle hukuken antlaşmanın istanbul'da onaylanmasının mümkün olmadığını, onaylansa dahi anadolu'da türklere ufak bir alan bırakan antlaşmanın tatbik edilmesi için ankara merkezli anadolu direnişinin kırılması gerektiği, buna rağmen ingiliz ve fransızların antlaşmayı padişaha onaylatarak ankara'ya karşı anadolu'da meşruiyet kazanmak istediği ama padişahın da tahttan çekilmesinden endişe ettikleri, bu endişeye rağmen veliahtın anadolu'ya kaçmaması şartıyla yani ellerinin altında tahta çıkacak biri bulunduğu takdirde padişahın tahttan çekilebileceğine onay verdiklerini,
padişahın ankara'daki hareketin varlığı sebebiyle uygulanamayacağını öngördüğü ve belki de vebali tek başına almamak adına antlaşmayı onaylamaktan kaçındığını ancak her fırsatta canından ve tahtından endişe ettiği için mustafa kemal'i ağır sözlerle ingiliz yüksek komiserine şikayet ettiği, günden güne güçlenen mustafa kemal hareketinin antlaşmanın proje olarak kalmasının direkt ve tek sebebi olmasının günden güne nasıl ortaya çıktığı, padişahın sakarya ve büyük taaruzdan önce anadolu'nun yunanlardan boşaltılıp ingilizler tarafından kendisine verilmesini ve milliyetçilere karşı kuvvet kullanılmasını isterken anadolu'daki savaşlar kazanıldıktan sonra ise adil bir barış antlaşması istediği, ingiltere'nin padişahla sadece yüksek komiser seviyesinde irtibat kurduğu ve saltanat ile hilafeti korumak istediği görülmektedir.
sabırla okunması dileğiyle:
öncelikle:
osmanlı arşivindeki sevr antlaşmasının fransızca kapağı
ve osmanlı arşivindeki sevr tercümesinden bir sayfa
20 eylül 1919: ingiliz yüksek komiserinden dışişleri bakanı’na 10 ekim 1919 tarihli rapor eki
20 eylül tarihli sultan vahdettin’in osmanlı milletine çağrısı. sultan, anadolu hareketinin milleti parçaladığını ve devletin hayati çıkarlarına zarar verdiğini, devletin bütünlüğünü koruyacak bir barış antlaşması için birlik ve beraberlik içinde olunması gerektiğini söylüyor.
[belge no: 404/41, p. 256-257, no.126/1]
belge-1
28 ekim 1919: ingiliz yüksek komiserinin dışişleri bakanı’na samsun’daki milliyetçi hareket üzerine aldığı notlar
“gittikçe kuvvetlenen türk milliyetçi hareketi yüzünden türkiye’ye barış şartlarını kabul ettirmek günden güne güçleşiyor.”
[belge no: 406/41, p. 315-318, no.148/1]
belge-2
19 kasım 1919: paris’te bulunan ingiltere dışişleri bakan yardımcısı sir crowe’dan dışişlerine yazılan mektup
ermenileri silahlandırmanın uygun olacağını, kafkasya’dan kilikya’ya kadar uzanacak büyük ermenistan fikrinden vazgeçmemek gerektiğini ve bunu uygulatabilecek güce sahip olduklarını düşündüğünü söylüyor.
[belge no: 342/1/6/20367]
belge-3
8 aralık 1919: ingiliz yüksek komiseri müsteşarı hohler ile şeyh abdül kadir görüşmesi
şeyh mustafa kemal hareketinin kendileri için gittikçe tehlikeli hale geldiğini söylüyor. hohler, bu görüşmeye göre kürtler ve ermeniler arasında bir anlaşmaya varıldığını ve bundan memnun olduğunu belirtiyor. (bu makalenin konusuna girmeyen diğer belgelerde milli mücadele karşıtı olmayan bölge aşiretlerinin de olduğunu okuyoruz)
[belge no: 406/41, p. 425-426, no.194/1]
belge-4
29 aralık 1919
istanbul’da bulunan ingiliz yüksek komiserliği baş tercümanı türkiye’ye ağır bir barışı kabul ettirebilmek için milli harekete karşı savaşılmasının zorunlu olduğunu bildiriyor.
[belge no: 647/2, p.1003-1005]
belge-5
4 ocak 1920
dışişleri bakanı lord curzon, bakanlar kurulu’na sunduğu muhtırada ingilizlerin türkleri istanbul’dan atmayı düşündüklerini, fransızların ilk başta buna karşı çıktıklarını ama daha sonra ikna olduklarını söylüyor. istanbul’u bıraktıktan sonra türklere başkent olarak bursa veya konya’dan başka bir fikirde bulunmadığını belirtiyor. ayrıca mustafa kemal hareketinin demir leblebi olduğunu ekliyor.
[belge no: 168210/151671/44]
belge 6.1 belge 6.2
29 şubat 1920: ingiliz yüksek komiserinden dışişleri bakanına çok gizli telgraf
yüksek komiser türklerin barış şartlarına direnme kararlarının günden güne arttığını ve direnişi kırmak için istanbul’u işgal etmek gerektiğini söylüyor. barış antlaşmasının türklere kabul ettirebilmek için silah kullanmak gerekeceğini ayrıca şartlar nispeten yumuşak olursa türkleri sultan etrafında toplayarak milliyetçilere karşı bir cephe kurulabileceğini belirtiyor.
[belge no: 406/43, p.182, no.84]
belge 7.1 belge 7.2
belge 7.3 belge 7.4
5 mart 1920: ingiliz katibinin londra konferasında kaleme aldığı tutanak
başbakan lloyd george itilaf devletlerinin yunan kuvvetleriyle birlikte türkiye’de halen 160.000 askeri bulunduğunu, türklerin 80.000’i geçmediğini ve barış şartlarını kuvvet zoruyla kabul ettirebilecek durumda olduklarını söylüyor.
[belge no: 946/3/44, p.411-422, no.50]
belge 8.1 belge 8.2
belge 8.3 belge 8.4
8 mart 1920: ingiltere başbakanı lloyd george ile yunanistan başbakanı venizelos arasındaki görüşmenin özel sekreter tarafından tutulan notları
venizelos türklere barış şartlarını kabul ettirme görevini üzerine alabileceğini, itilaf devletleri istanbul, üsküdar ve bandırma’yı işgal ederlerse kendilerinin de afyon’a kadar ilerleyip anadolu demiryollarına hükmedeceklerini ve türklere barışı kabul ettirebileceklerini söylüyor. doğuda iyice silahlandırılacak ermenilerin de mustafa kemal’e karşı dayanabilecekleri görüşü konuşuluyor.
belge 9
12 mart 1920
dışişleri bakanı curzon washington’daki ingiliz büyükelçisi’ne gönderdiği telgrafta amerikalılara bilgi veriyor: kilikya’da ve maraş’ta çıkan olaylarda mustafa kemal’in sorumlu olduğunu ve bunun amerika’yı da ilgilendirdiğini, milliyetçilerin direnişi yüzünden istanbul’u işgal etmeye karar verdiklerini, barış şartları kabul edilene kadar işgalin devam edeceğini, mustafa kemal’in bertaraf edileceğini ve türkler buna da direnirse barış şartlarının daha da ağırlaştırılacağını söylüyor.
belge 10
7 nisan 1920: ingiliz yüksek komiserinden dışişleri bakanına gönderilen rapor
erzurum, van ve bitlis’in ermenistan’a verilmesinin felaket olmayacağı, kurulacak ermenistan ve kürdistan için avrupa gözetimi ve osmanlı vesayeti altında bir idare şeklinin pratik olacağı anlatılıyor.
[belge no: 406/43, p.311-312, no.190]
belge 11
20 nisan 1920: san remo konferansı ingiliz katibinin tutanakları
türkiye’ye barışı kabul ettirebilmek için en az 27 tümen (405.000 kişi) gerektiği, bunun yarısını yunanistan’ın sağlayabileceği konusu konuşuluyor. italyan delege mustafa kemal önderliğindeki türk direnişinin uzun ve çetin olacağını, erzurum’a kadar türkiye’nin işgali için çok büyük kuvvetlere ihtiyaç olduğunu söylüyor. ingiltere başbakanı’nın teklifiyle ermenilere yardım etmesi için amerika’ya da çağrıda bulunma kararı çıkıyor.
belge 11.1 belge 11.2
7 haziran 1920: paris’te bulunan derby lordundan dışişleri bakanı’na telgraf
fransızların pozantı, urfa, birecik ve maraş gibi ileri hatlardan çekildiklerini (direniş sebebiyle) ancak mersin, tarsus, osmaniye, adana ve antep gibi yerlerden çekilme niyetinde olmadıklarını, buralara takviye gönderildiğini bildiriyor.
[belge no: 406/43, p.400-401, no.268]
belge 12
21 haziran 1920
dışişleri bakanı lord curzon, paris’teki lord’a gönderdiği telgrafta milliyetçiler karşısında istanbul’da zayıf düşmenin itilaf devletleri politikası için felaket olacağını söylüyor ve izmit yarımadasını savunabilmek için fransız ve italyan askerlerinin ingilizlerle işbirliği yapmasını istiyor.
[belge no: 406/43, p.426, no.301]
belge 13
21 haziran 1920: bologna konferasında ingiliz sekreterinin tuttuğu tutanaklar
ingiltere başbakanı, çanakkale’ye kadar uzanan mustafa kemal’i durdurmak için yunan kuvvetlerinin bandırma’ya yürümesini fransız ve yunan başbakanla birlikte uygun görüyor. istanbul ve boğazlardaki itilaf devleti kuvvetlerinin yunan kuvvetleriyle takviyesine karar veriliyor. türk delegelerinin (istanbul hükümeti) barış antlaşması tasarısı için istedikleri 15 günlük ek mühlet konuşuluyor. italyan delege bundan yana ancak ingiltere dışişleri bakanı bu süre içinde mustafa kemal’in daha da güçleneceğini düşündüğü için bu öneriyi reddediyor! fransızlar da bu sebeple ingilizlerin yanında yer alıyor. sonuç olarak türklere en fazla 2-3 gün tanınıyor.
belge 14
7 temmuz 1920
itilaf devletlerinin spa konferansında türklerin barış antlaşması tasarısına verdikleri cevabın değerlendirilmesi üzerine ingiliz katibinin tuttuğu tutanaklar:
ingiltere başbakanı türkler hakkında çok ağır konuşuyor. ingilizlerin fransızların da yardımıyla geçmişte türkleri parçalanmaktan kurtardığını, finansal olarak da hayatta tuttuğunu, türklerin şimdi merhamet dilendiklerini ancak merhamet edilmeyeceğini söylüyor. yunanlar bursa’ya yürürken ingiliz donanmasının da mudanya’yı vurması kararı alınıyor.
16 temmuz 1920: ingiliz yüksek komiserinden dışişleri bakanına gönderilen telgraf
yüksek komiser, ferit paşa’nın (damat ferit) kendisini ziyaret ettiğini, barış antlaşmasının çok sert olduğunu ve bunu imzalamanın bir yıkım olacağını söylediğini iletiyor. ferit paşa aynı zamanda milliyetçiler aleyhinde konuşuyor ve onların bastırılması gerektiğini savunuyor. sadrazam, aynı zamanda barış antlaşması imzalandıktan sonra anadolu’daki asayişi sağlamak için ingiltere’den yardım istemekte, bu yardım sağlanamadığı takdirde makul insanların dahi bu antlaşmanın imzalanmasına karşı olacaklarını belirtiyor. yüksek komiserin kendi izlenimine göre sadrazam antlaşmayı tevekkülle imzalayacak.
[belge no: 406/44, p.69-70, no.46]
belge 16
<<22 temmuz 1920’de saltanat şurası tarafından antlaşmanın imzalanmasına karar veriliyor.>>
30 temmuz 1920: dışişleri bakanından ingiliz yüksek komiserine telgraf.
dışişleri bakanı lord curzon, itilaf devletlerine olduğu kadar türk hükümetine de düşman olan mustafa kemal’in yenilmesi veya yok edilmesinin barış antlaşmasının onaylanması için en garanti yol olacağını söylüyor.
[belge no: 406/44, p.97, no.58]
[belge no: 371/5053/e.9072]
belge 17
ingiliz yüksek komiser tarafından dışişleri bakanına çekilen aynı tarihli başka bir telgraf:
yüksek komiser, sadrazama asayişi sağlamak için ingiltere’nin işbirliği yapacağını aktardığını ve sadrazamın buna sevindğini iletiyor. ferit paşa ayrıca hükümlerin biraz yumuşatılmasını rica etmekte. ek olarak yüksek komiser, asayişin sağlanmasının sadrazamın istediği kuvvetlerle ve yunan kuvvetlerinin yardımıyla ise şüpheli olduğunu, anadolu’ya heyet gönderilerek en azından birtakım milliyetçilerin anlaşmaya ikna edilmesinin uygun olacağını, eğer heyetin çağrısı kabul edilmezse yunanistan’ın ileri sürüleceğini ve istanbul’un da elden çıkacağını milliyetçilere anlatmasını savunuyor.
[belge no: 406/44, p.106-108, no.73]
[belge no: 406/44, p.98-99, no.61]
belge 18
<< 10 ağustos 1920’de sevr antlaşması imzalanıyor>>
20 ağustos 1920: fransa’nın londra büyükelçisi cambon’dan ingiltere dışişleri bakanı’na nota:
fransa hükümeti sevr’in uygulanması işiyle paris’teki büyükelçiler konferansını göverlendirmek istemekte, istanbul hükümetince 15.000 kişilik bir kuvvet kurulmasına itiraz etmemekte ancak bu kuvvetin milliyetçilerin tarafına geçmesini önlemek için itilaf devleti kumandanlarının yönetimde olmasını şart koşuyor.
[belge no: 406/44, p.119, no.85]
belge 19
28 ağustos 1920: ingiliz akdeniz orduları başkumandanı’ndan ingiltere bahriye bakanlığı’na gönderilen telgraf
ermenilerin teslim olduğu, bolşeviklerle türkler arasında bir set olması gereken ermenistan’ın bağımsız bir devlet olarak varlığının güçleştiği, bolşeviklerin mustafa kemal’e yapacağı askeri yardımların ingiliz çıkarlarına zarar vereceğini ve ingiliz deniz uçaklarıyla kuzey anadolu’da türkçe bildiriler dağıtıldığından bahsediliyor.
[belge no: 371/5178/e. 10596]
belge 20
23 eylül 1920: ingiltere dışişleri bakanı’ndan yüksek komisere gönderilen telgraf
sadrazamın anadolu’ya karşı kullanılmak üzere bir ordu kurmasına ingiltere’nin bir itirazının olmadığı bildiriliyor.
[belge no: 406/44, p.159, no.127]
belge 21
24 eylül 1920: ingiltere dışişleri bakanlığı’ndan harbiye bakanlığı’na gönderilen yazı
anadolu’ya karşı kullanılacak bu kuvvetin barış antlaşmasında öngörülen özel bir kuvvet olacağı, bu kuvvetin hemen kurulabilmesi için fransa ve italya’nın da muvafakatının istendiği ve fransa’nın buna razı olduğu bildiriliyor.
[belge no: 406/44, p.161, no.131]
belge 22
25 eylül 1920: ingiliz yüksek komiseri’nden dışişleri bakanı’na gönderilen telgraf
fransız yüksek komiseri gönderilecek heyetin yalnız ılımlı milliyetçilere seslenmesini, bölge bölge dolaşarak onları padişah tarafına çekmesini savunuyor. ingiliz yüksek komiser ise barışçı teşebbüslerden sonuç alınamadığı takdirde mustafa kemal’e karşı yunanları ileri sürmeyi teklif ediyor. ama bunun da yunanistan’a yeni tavizler getireceğini ve antlaşma hükümlerinin temelden sarsılacağını iletiyor.
belge 23
4 ekim 1920: ingiliz yüksek komiseri’nden dışişleri bakanı’na gönderilen çok gizli ve şifreli telgraf
ferit paşa’nın milliyetçi eğilimde bir hükümetin başa geçmesi halinde padişahın tahttan çekileceğini söylediği iletiliyor. padişahın tahttan çekilmesinin ciddi sonuçları olacağından ve bunun memlekete yararı olmayacağından bahsediliyor! ancak mutlaka çekilmek isterse onun türkiye dışına çıkmasına yardım edileceği bildiriliyor.
[belge no: 406/44, p.165-166, no.141]
belge 24
6 ekim 1920
ingiltere dışişleri bakanı yüksek komiser’e verdiği cevap telgrafında padişahın tahttan çekilmemesi için ısrar edilmesi talimatını veriyor.
[belge no: 406/44, p.168, no.143]
belge 25
12 ekim 1920: ingiltere dışişleri bakanlığından yüksek komiser’e gönderilen telgraf
padişah tahttan çekilirse ve bu sırada veliaht da ankara’da olursa pek güç bir durumun ortaya çıkacağı, veliahtın firarını önlemek için damat ferit’in teşvik edilmesi gerektiği ancak tedbirlerin türk (istanbul) hükümetince alınmış gibi gösterilmesi talimatı :)
[belge no: 371/5277, e.12258] belge 26
12 ekim 1920: fransa dışişleri bakanlığı’ndan paris’te ingiltere ve italya büyükelçiliğine gönderilen nota
sevr’in onaylanması ve anadolu’nun yatıştırılması konusunda tüm yüksek komiserlere benzer talimatlar gönderilmesi fikri ve antlaşmanın sadece padişah tarafından onaylanmasının yeterli olacağı görüşü bildiriliyor. ek olarak antlaşmanın yürürlüğe konması için milletlerarası komisyonların kurulması konusunda da birlikte hareket etme isteği belirtiliyor.
[belge no: 406/44, p.175, no.147]
belge 27
13 ekim 1920: yüksek komiser’den dışişleri bakanı’na gönderilen telgraf
kuvvetli baskı yapılmadıkça türkiye’nin yakın gelecekte barış antlaşmasını onaylamayacağı, padişahın damat ferit’e yakın göründüğü ve anadolu’ya gönderilecek heyetin milliyetçileri teslim olmaya çağırmasını yoksa onların şartlarını dinlememesini istediği ancak padişahın barış antlaşmasının hemen onaylanması fikrini kabul etmediği belirtiliyor.
[belge no: 406/43, p.173, no.146]
belge 28
14 ekim 1920: yüksek komiserlerin 11 ekim’de padişahla yaptığı görüşmenin detaylarının çok gizli notuyla dışişleri bakanı’na gönderilmesi
“sultan anadolu’ya heyet gönderilmesine razı ancak heyetle birlikte milliyetçilere karşı kuvvet kullanılmasını da ister görünmektedir. milliyetçilerle müzakereye girişilmemesini istediği ve onların aleyhinde konuştuğu. sultanın ayrıca mali yardım istediği ve ingiliz dostluğundan söz açtığı, milliyetçilerin istanbul’da iktidara gelmesi ve kendi şahsi güvenliğinden kaygı duyması hakkında konuşmaları. ancak sultan antlaşmanın hemen onaylanmasının anadolu’daki milliyetçi ateşi körükleyeceğini düşünmekte.”
[belge no: 406/44, p.176, no.150] [belge no: 406/44, p.178-179, no.155]
[belge no: 406/44, p.180-181, no.155/1]
belge 29.1 belge 29.2
belge 29.3
15 ekim 1920
yüksek komiser’den dışişleri bakanı’na gönderilen telgrafta milliyetçilerin ellerindeki türk esirleri bırakmasının güç olduğu, mustafa kemal ile müzakere edilemediği belirtiliyor. anadolu’ya gönderilecek heyetin bu konuyu da görüşebileceği söyleniyor.
[belge no: 371/5090/e.12831]
belge 30
23 ekim 1920: ingiltere dışişleri bakanı’ndan yüksek komisere gönderilen telgraf
sevr’in öncelikle istanbul’da onaylanması böylece milliyetçilerin anadolu’da bir oldu bitti ile karşı karşıya bırakılacakları belirtiliyor. ancak antlaşmanın hemen onaylanması konusunda ingiltere ve fransa’nın padişahı tahttan ayrılmak zorunda bırakacak kadar ısrar etmek istemedikleri söyleniyor.
[belge no: 406/44, p.181, no.156]
belge 31
24 ekim 1920: ingiliz yüksek komiseri’nden dışişleri bakanlığı’na gönderilen telgraf
sevr’in onaylanması için yüksek komiserlerin yeni bir ortak nota hazırladıkları ve bunu yakında istanbul hükümeti’ne verecekleri iletiliyor. anadolu’ya gidecek heyet milliyetçilere antlaşmayı kabul ettiremezse yeni bir harekat planı hazırlığı gerektiği söyleniyor.
[belge no: 406/44, p.182, no.159]
belge 32
25 ekim 1920: itilaf devletleri yüksek komiserleri sadrazam tevfik paşa’ya verdikleri ortak nota
sevr’in öteki parlamentolardan önce türkiye tarafından onaylanması gerektiği, onaylandıktan sonra antlaşmanın üzerinde artık tartışılamayacağı ve böylece anadolu’ya yollanacak heyetin işinin daha kolay olacağı, türkiye’nin (istanbul hükümeti ve padişah) ingiltere’den istediği mali yardımın yapılabilmesi için de önce antlaşmanın imzalanması gerektiği bildiriliyor.
[belge no: 406/44, p.205-206, no.178/1]
belge 33
6 kasım 1920: fransa dışişleri bakanlığı’ndan paris’teki ingiltere büyükelçiliği’ne nota
sevr’in onaylanması konusunda fransa ingiltere’nin görüşüne katılıyor. antlaşmanın tezelden ve padişah tarafından onaylanması gerektiği ve onaylanmasının padişahın tahttan çekilmesine sebep olacağının sanılmadığı bildiriliyor.
[belge no: 406/44, p.195, no.172/1]
belge 34
8 kasım 1920: ingiliz yüksek komiseri’nden ingiltere dışişleri bakanı’na telgraf
istanbul hükümeti sevr’i onaylamak gerektiğini kabul ediyor ancak milliyetçilerden çekindiği için derhal onaylamak istemiyor. hariciye nazırı(dışişleri bakanlığı) en azından 1 ay süre istiyor.
[belge no: 406/44, p.205, no.177]
belge 35
10 kasım 1920: ingiliz yüksek komiseri’nden dışişleri bakanı’na telgraf:
“ermenilerin kemalistlere yenilmelerinden sonra sevr’i milliyetçilere kabul ettirmek daha da güçleşti ve anadolu’ya yollanacak heyetin işi daha zor. antlaşmayı silahla kabul ettirebilmek için yeteri kadar kuvvet bulunmamakta, yunanlara karşı hücuma geçecek kemalistler tehlikeli olabilir.”
[belge no: 406/44, p.207-208, no.181]
belge 36
22 kasım 1920: tiflis’te bulunan albay stokes’tan ingiltere dışişleri bakanı’na telgraf
eylül sonunda kemalistlerin ermenistan’ı işgale başladıkları ve bu hareketin itilaf devletlerine karşı kemalist-bolşevik tertibini güçlendireceği ve sevr’i kağıt üzerinde bırakacağı anlatılıyor.
belge 37
3 aralık 1920: londra konferansı ingiliz katibinin tutanakları
türkiye sevr’i onaylamadığı için bağımsız bir devlet olarak tanınmamış olan ermenistan’ın şimdilik milletler cemiyetine alınmayacağına karar veriliyor. fransız delege sevr antlaşmasında türkler lehine değişiklik ypaılmasını istiyor, italyan delege buna katılıyor ama ingiltere başbakanı lloyd george buna şiddetle karşı çıkıyor.
belge 38
16 aralık 1920: ingiliz yüksek komiseri’nden dışişleri bakanı’na telgraf
istanbul hükümeti sevr’i onaylamaktan yan çiziyor, sebep olarak ankara’ya gönderilen heyetten haber alınamamasını gösteriyor. aslında cepheden gelecek yeni haberlere göre antlaşmanın değiştirileceği umudu var. antlaşmanın onaylanması konusunda ingiliz yüksek komiseri ısrar ediyor. fransız ve italyan yüksek komiserleri de bu yolda çalışmakta. ama onaylanma umudu pek yok.
belge 39
8 şubat 1921: ingiltere’nin paris büyükelçisi sir cheetham’dan dışişleri bakanı’na yazı
ingiltere ve fransa sevr antlaşması’nda öngörülen komisyonların hangisinin ingiliz hangisinin fransız olacakları konusunda tartışmalarının iletilmesi.
[belge no: 474, p.191]
belge 40
21 şubat 1921: ingiltere ve fransa başbakanları arasında londra’da yapılan görüşme tutanağı
“ingiliz başbakan mustafa kemal’in gücünün abartıldığını, yunan ordularının türkleri yenebileceklerini söylüyor. fransız başbakan ise kilikya’da 60.000 kişilik türk ordusuyla savaştığını, mustafa kemal kuvvetlerinin çok iyi olduklarını bildiriyor.”
belge 41
18 mart 1921: ingiltere başbakanı lloyd george ile yunan delegeleri arasında yapılan görüşme tutanakları
“yunanistan ingiltere’den mali destek istiyor. ingiltere’nin daha önce yunanistan’a verdiği 16 milyonluk krediden başka yunanistan’ın kağıt para çıkarması, yeni operasyonun uygulanması için ingiliz ve yunan milli bankaları arasındaki görüşmelerin sonuçlandırılması ve ingiltere’nin mali yardımları isteniyor. ingiltere başbakanı bunları olumlu karşılıyor. ek olarak yeniden başlayacak savaşın sorumluluğunun türklere yüklenmesini öneriyor. lloyd george yunanistan’ın geleceği için umudunu belirterek ingiltere’nin kalbinde yunan halkı için her zaman sıcak bir köşe bulunduğunu söylüyor.”
belge 42
22 mart 1921: ingiltere halep konsolosu james morgan’dan dışişleri bakanı’na yazı
“gündüz sakin görünen mersin’de güneş batar batmaz fransız askerlerine ateş edilmekte, iskenderun limanı canlı. halep’teki fransız komutan general de lamothe’un kanısına göre mustafa kemal bu yıl çok daha güçlüdür, yunanları kolayca yenebilecektir. her ne pahasına olursa olsun kemalistlerle barış yapmak gerekmektedir.”
[belge no: 406/45, p.201-203, no.141]
belge 43
23 mart 1921: ingiliz yüksek komiseri’nden dışişleri bakanı’na padişah ile 21 mart’ta yapılan görüşmeye dair telgraf
“padişah ankara liderlerini ingiliz yüksek komiserine şikayet ediyor. ankara liderlerinin tahtı tehlikeye sokmaya ve kendisinin otoritesini azaltmaya kalkıştıklarını söylüyor. ingiliz yüksek komiseri ise padişahın sözlerine katılarak türkiye’nin padişah etrafında birleşmesini istediklerini iletiyor.
padişah yüksek komisere teşekkür ederek anadolu’da bir avuç eşkiyanın kuvvetlendiğini, 16.000 subay tarafından desteklendiğini ve mustafa kemal paşa’nın ve yanındakilerin türk olmadıklarını öne sürüyor. bu eşkiyalar karşısında istanbul hükümeti güçsüz kaldığı belirtirken yüksek komiser ise dağ başındaki bu insanların(ankara'dakiler) gerçeklerden uzak kaldıklarını öne sürüyor. padişah mustafa kemal’i iyi tanıdığını, 20-30 yıl londra’da kalsa bile değişmeyeceğini, londra konferansı önerilerini kabul etmeyeceğini belirterek “kurt puslu havayı sever” diyor.
sultan vahdettin ayrıca ankara’nın zoraki bir halife ilan edeceğini, saltanatla halifeliğin bölünmez bir bütün olduğunu, halifeliğin istanbul’dan doğuya kaydırılmasının felaket doğuracağını çünkü halifeliğin puslu havayı seven kurtların elinde alet olacağını söylüyor. istanbul hükümeti için mali yardım gerektiğini, parasız kalan memurların anadolu’ya geçtiğini iletiyor.
vahdettin son olarak kendisinin büsbütün çaresiz ve yapayalnız olduğunu, ancak onurunu ve tahtının çıkarlarını bir avuç asiye teslim etmek istemediğini söylüyor.”
belge 44
<< ağustos-eylül 1921 tarihlerinde sakarya meydan muharebesi gerçekleşiyor ve türk zaferiyle sonuçlanıyor.>>
22 kasım 1921: ingiliz yüksek komiseri’nden dışişleri bakanı’na telgraf
“ankara anadolu ve trakya boşaltılırsa ingiltere’nin ve yunanistan’ın gerçekten barış istediklerine inandığını belirtiyor. böylece dolaylı yoldan ankara’nın görüşünü öğrenmiş olduk. hiç umut verici değil. misak-ı milli’yi esas almak, anadolu ve doğu trakya’nın boşaltılmasını şart koşmak istiyorlar. ankara ile temasa geçmenin yararı yok. ankara’ya anlatmalı ki yalnız ingiltere ve yunanistan ile değil tüm müttefiklerle karşı karşıyalar. trakya’nın türklere geri verilmesi söz konusu değildir. ancak müttefiklerin birleşik cephesi ankara’yı yola getirebilir. fransa’nın işbirliğini isteyeceğiz."
[belge no: 371/6536, e.12878]
belge 45
1 şubat 1922: paris’te bulunan mareşal foch’un notu
“mareşal foch, mart 1920’de barış kararlarını türklere kabul ettirmek için ne tarz askeri tedbirler alınabileceğinin rapor edildiğini ancak bugün durumun daha da değiştiğini ve müttefiklerin gücünü aştığını belirtiyor. ankara hükümeti’nin sovyetlerle daha sıkı ittifak yapabileceğini, panislamizm politikası güderek suriye’de, ırak’ta ve hindistan’da fransa ve ingiltere’ye karşı propaganda yapabileceğini, kısacası müttefiklerin türklere karşı askeri bir harekata girişemeyeceklerini ve ablukanın da başarısız olacağını söylüyor.”
6 şubat 1922: ingiltere dışişleri görevlileri forbes adams ve edmons tarafından türkiye’ye baskı yapılması konusunda muhtıra
“türkiye mali ve ekonomik abluka altına alınması, yunanistan’a mali yardım yapılması ve antlaşma hükümlerinin türkiye’ye karşı daha da sertleştirilmesi konuları görüşülüyor. sonuç: rusya ile türkiye’nin araları açılmadıkça ankara’ya karşı alınacak dolaylı baskı önlemleri sonuçsuz kalır ve ankara’nın direnişini kıramaz.”
belge 47
26 mart 1922: ingiliz yüksek komiseri’nden dışişleri bakanı’na telgraf
“sadrazam tevfik paşa padişahın ingiltere ile ayrı bir antlaşma yapmak istediğini bildirip onun adına şu önerilerde bulunuyor:
“boğazların serbestisini sağlama işi ingiltere’ye bırakılacak. doğu trakya ve edirne’nin türkiye’ye geri verilmesine karşı itirazlara neden kalmayacak.” yüksek komiser bu durumun müttefiklerde kıskançlığa sebep olacağını, padişahın ingiltere ile sıkı ilişkiler kurmayı yakından arzuladığını ve mustafa kemal’e karşı bir koruyucu aradığını iletiyor.
[belge no: 371/7860]
belge 48
22 mayıs 1922: ingiliz yüksek komiseri’nden dışişleri bakanı’na telgraf
“fransız yüksek komiseri, her ne pahasına olursa olsun barış yapılmasından yana görünüyor. fransa hükümeti de müzakeerelerde kemalistlere boyun eğmekten yana olacak. azınlıklara karşı zulümler konusunda ingilizlerin tutumu kemalistlerin ingiliz düşmanlığını arttırıyor.”
[belge no: 371/7865, e.5299]
belge 49
26 temmuz 1922: yüzbaşı armstrong’tan dışişleri başkanlığı müsteşarı crowe’a mektup
“armstrong, padişahın ingiltere padişahı ve halifeyi ayakta tutmak istiyorsa tezelden yardımına gelmesi gerektiğini, yunanlarca boşaltılacak anadolu’nun milliyetçilere değil kendisine teslim edilmesini istediğini söylüyor. milliyetçiler ingiltere’ye düşman padişah ise dosttur diye devam ediyor. anadolu’nun boşaltılmasının adım adım sancak sistemine göre yapılması gerektiğini ve boşaltılan yerlerin padişaha devredilirse mustafa kemal’in gücünün son bulacağını iletiyor.
yunan gidince türk niçin savaşacak? zaten pek yorgun.”
[belge no: 424/254, pp. 80-82, no.97]
belge 50
4 ağustos 1922: ingiltere avam kamarası görüşmeleri ve başbakan lloyd george’un yakın-doğu politikasını eleştirenlere karşı konuşması
“türkiye 1914’te girdiğimiz ölüm kalım savaşında düşmanlarımızın safında yer aldı. savaşa girmesi savaşı 2 yıl uzattı. sevr yalnız ingiltere’nin eseri değildir. barışı sağlamak için iki deneme yapıldı. sevr’de değişiklikler yapıldı. ankara ise bunları reddetti. mustafa kemal büyük bir general ve yurtsever olabilir ancak müslümanların başı istanbul’dadır, halifedir.biz bugün türkiye’nin başkentini yunanistan’a karşı savunuyoruz! bıraksak 1-2 saat içinde istanbul’a girerler.
belge 51
5 ağustos 1922: ingiliz yüksek komiseri’nden dışişleri bakan yardımcısına telgraf
“mustafa kemal’in durumu sarsılmış, kendisine muhalefet artmıştır. onun yerini enver paşa yanlıları veya eski ittihatçılar alsalar bile onlar da bize mustafa kemal’in kendisi kadar güçlük çıkarırlar. bizim için en iyisi padişahın güçlenmesi olur, ama şimdilik pek umut yok.
[belge no: 371/7869,e.7790]
[belge no: 424/254, pp.97-98, no.128]
belge 52
<<26 ağustos’ta büyük taarruz başlıyor, 30 ağustos’ta kesin zafer kazanılıyor. türk ordusu önce izmir’e ardından da istanbul’a yürüyor.>>
2 eylül 1922: ingiltere’nin atina büyükelçisi bentinck’ten dışişleri bakanı’na telgraf
“mustafa kemal mütareke için anadolu ve doğu trakya’yı isteyecektir. yunan desteği olmadan istanbul’u savunmamız bir sorun olabilir.”
[belge no: 371/7885/e./8747]
[belge no: 424/254, p.143, no.198]
belge 53
7 eylül 1922: bir ingiliz parlamenteri dış işlerine gönderdiği mektupta general townshend’in 27 temmuz 1922 tarihli raporunu iletiyor
“türk milli ordusu güçlü ve etkindir. ingiltere hükümeti bunu kavrayabilmiş değildir.
ordumuzu terhis ettik. anadolu’da yunanlar için savaşabilecek durumda değiliz. lloyd george 150.000 kişiyi askere almaya kalkarsa bu onun sonu olur. türk’ü avrupa dışına, anadolu’ya itmeye çalışmak çılgınlıktır.
yepyeni bir türkiye doğmuştur. bu da ingiltere’de henüz anlaşılmış değildir.”
[belge no: 371/7946, e.9114]
belge 54.1
belge 54.2
belge 54.3
ingiliz parlamenterin öngörüsü doğru ancak eksik şekilde gerçekleşiyor. lloyd george 9 eylül’den sonra istanbul’a yürüyen türk ordusu’nu durdurabilmek için ingilizleri askere çağırmayı göze alamıyor ancak dominyon ve sömürgelerden ordu istiyor. çanakkale krizi denilen bu hadise sonrasında ingiltere’de hükümet düşüyor.
...
kaynaklar:
kew merkezli ingiliz ulusal arşivleri----https://www.nationalarchives.gov.uk/
british documents on ataturk - cilt i, cilt ii, cilt iii, cilt iv ----bilal şimşir
ingiliz gizli belgelerinde türkiye---erol ulubelen