endüstri ve örgüt psikolojisinin urunudur. yaklasik 3 yil once master'i bitirince bu ise baslamistim, cok kisa sure once doktora da bitti ve hala ayni ise devam ediyorum. butun gun amerika'nin ve avrupa'nin bir cok onemli sirketi icin iq ve kisilik testleri dizayn ediyorum, bu testleri cesitli istatistiklerden gecirerek ise yarayip yaramadigina bakiyorum ve sirketlere bu konuda danismanlik yapiyorum. her ne kadar 3 yil bu is icin yeterince fazla tecrube sayilmasa da doktoradaki uzmanlik alanim da bu oldugu icin (tabi ekmegimi bu testlerden kazandigim icin) bu konuda sorulari ve bazi argumanlari cevaplayayim dedim.

1.) bu testler iki turludur. bazilari gercekten ne yaptigini bilen ve psikoloji'de doktora sahibi olan kisiler tarafindan hazirlanirken bazilari isletme mezunlari tarafindan hazirlanmaktadir. genelde amerika ve bati avrupa'da hazirlanan versiyonlari dogu ulkelerindekilere gore cok daha kalitelidir ve cok daha islevseldir.

2.) yillarca yapilan arastirmalar sonucu kisilik ve zekanin is performansina etki ettigi bulunmustur. hatta bunu bizzat analiz ettigim bir cok data'da her allahin gunu goruyorum. zeka ile performans arasindaki korelasyon hemen hemen her iste gorulen bir sey. yani bu sadece asiri zeka gerektiren muhendislik, doktorluk gibi mesleklere ozgu degil. magazada tezgahtarlik yapanlarda bile zeka ile performans arasinda ciddi bir pozitif korelasyon var. tek istisna her gun surekli ayni hareketler yapilan isler. ornegin mcdonald's'da calisip her gun hamburger yapan biri ne kadar zeki olursa isten bu kadar cabuk bikacagi icin bu mesleklerde zeka testi yapmak ters tepebilir. gerci yeni cikan testlerde duz korelasyon yapmak yerine belli bir aralikta olmaniz isteniyor. ornegin testin skoru 1 ile 100 arasindaysa sizin 50 ile 70 arasinda olmaniz isteniyor. 50'nin altindaki skorlara 70'un uzerindeki skorlarla ayni muamele yapiliyor.

3.) bu bir moda degil, arkasinda koskoca bir bilim olan bir sey. amerika'da ilk olarak birinci dunya savasi sirasinda basladi. o donemde askerlerin kendi zeka ve kisiliklerine uygun gorevlere verilmesi icin bu tur testler veriliyordu. son 40-50 yilda bu is once buyuk sirketlerde sonra kucuk sirketlerde kullanilmaya baslandi.

4.) iq testleri hicbir sekilde guvenilir degildir denmis. bu testten teste degisir. bu testleri hazirlarken "mahmut abi, elinde fazladan 10 tane matematik sorusu varsa bana yolla da su testle ekleyeyim" demiyoruz. bu testlere eklenen her soru yuzlerce, bazen binlerce insan uzerinde test ediliyor. bu isin item response theory'si var, classical test theory'si var. ornegin 100 soruluk bir testte 72. soruyu ele alalim. bu soruya 3 acidan bakilir: 1) zorluk, 2) ayrimcilik, 3) dogru cevabi tahmin etme esigi. sorunun zorlugu belirlenirken o soruyu cozen 1000 kisiden kacinin dogru bilip kacinin yanlis bildigine bakiliyor. genelde bir testteki sorularin yarisi orta zorlukta, dortte biri oldukca zor, dortte biri oldukca kolay olmalidir. tabi o dortte birlik dilimler de zorluk asamasi olarak daha ufak bolumlere ayriliyor. ayrimciliktan kasit o sorunun gercekten o testle alakasi olup olmamasidir. ornegin 100 soruluk bir matematik testinde 52. soruyu dusunun. bu soruyu dogru yapan birinin diger 99 sorudan alacagi skor yanlis yapan birinin diger 99 sorudan alacagi skorla farkli olmalidir. yani bir testteki her soru o isi bilenle bilmeyeni ayirabilmelidir. bunun disinda bir de cevabi hic bilmeyip tamamen sallayan birinin dogru cevabi bilme ihtimalini dusurebilmek cok onemlidir. genelde bunun yontemi sik sayisini mumkun oldugunca fazla tutmaktir.

5.) bu testlerle performans arasindaki korelasyon cok yuksek degil. bu korelasyon asagi yukari 0.15-0.25 araligindadir. muhendislik icin bu cok dusuk bir korelasyon olabilir ama psikoloji icin oldukca yuksek bir korelasyondur. ornegin bir sirket performansla arasinda %25'lik korelasyon olan bir testi devreye sokarsa o sirketin yillik performansinin %5-10 arasi artmasi beklenir ki bir cok sirket icin bu milyonlarca dolar kar etmek demektir.

6.) amerika gibi gelismis ulkelerde bu testlerin ise yaramasi yetmiyor ayni zamanda irklar ve cinsiyetler arasindaki ayrimciliktan da uzak durmasi gerekiyor. ornegin bir testte beyazlar zencilere gore, erkekler kadinlara gore, gencler yaslilara gore ciddi ciddi daha yuksek puan aliyorsa ve bunun yuzunden sirkete eleman alirken ayrimcilik olusuyorsa devlet o testi kullanan sirkete ciddi cezalar verebilir.

peki zeka ile performans arasinda niye bu kadar guclu bir iliski var? en buyuk sebebi yuksek zeka sahibi insanlarin isi daha cabuk ogrenip daha cabuk adapte olabilmeleridir. "zeka" kelimesinin anlamini cikartmak cok zor ama genel anlamda iq testleriyle olculen zeka unsuru bir bilgiyi ogrenme kolayligi ve hiziyla alakalidir. bu konuda baska sorular olursa onlara da cevap vermeye calisabilirim.

kisilik testleri zeka testlerinden farklidir, onlara da deginmek gerekirse, iyi bir kisilik testi herhangi bir meslek icin uygun kisiligi bulmaya yardimci olabilir. eger test profesyonel biri tarafindan hazirlanmissa bu testlerle ilgili en buyuk tavsiyem ekstrem siklardan uzak durmaniz olacaktir. mesela "hayatim boyunca yalan soylemedim a) kesinlikle katiliyorum b) biraz katiliyorum c) kararsizim d) biraz katilmiyorum e) kesinlikle katilmiyorum diyorsa a ve e'den uzak durun. bu sorularin bazilari zaten tuzak sorulardir ve bazi sorulara yanlis cevap vermek direk elenme sebebidir. ornegin bizim testlerde genelde "bazen insanlara kizarim" diye bir soru oluyor "kesinlikle katilmiyorum" diyenler direk eleniyor cunku her insan zaman zaman insanlara kizabilir, bunu yapmiyorum diyen kisi %99 ihtimalle yalan soyluyordur.

edit: meslek degisimimden dolayi artik sirketlere dis danismanlik yerine tek bir sirkete ic danismanlik yapmaktayim ama konu yine ayni.