"amerikalıların aptal olması" ve "batı avrupalıların kıvrak zekaya sahip olmaması" konusu uzun zaman boyunca benim de üzerinde düşündüğüm bir olguydu. bu fenomene neyin sebep olduğunu yaklaşık bir 10 yıl düşündükten sonra döndüm dolaştım adam smith'e ve protestan çalışma ahlakı'na geldim. hemen açıklamaya çalışayım.

adam smith'e göre "gelişmiş toplumlarda toplumsal/kollektif zeka ve üretici kabiliyet arttıkça bireysel ve kişisel zekalar azalır". sebep basit bir şekilde bu ve buna sebep olan şey de protestan çalışma ahlaki. protestan çalışma ahlakından etkilenmiş insanlarda çalışma etiği, kurallara uyma, sıkı/katı/düz olma, kapitalizmi/sanayi devrimini yaratan dünya görüşü vardır. peki bu dünya görüşü insanların hayatına nasıl bu şekilde yansır?

şöyle bir trafik örneği verelim

yapılan çalışmalar gösteriyor ki trafikte şerit değiştirmek trafiği hızlandırmak bir yana aksine yavaşlatıyor. şöyle düşünelim; danimarka'da 4 şeritli bir yolda ortalama derecede sıkışmış bir trafikte insanlar araçlarıyla ilerliyor. arada bir yan şeritte trafik daha yoğun veya daha rahat bir şekilde akacaktır. ancak kimse şerit değiştirmeyecektir. mesela bazen en sol şerit 15-20 dk'lık süreler boyunca diğerlerine göre daha boş olmasına rağmen hemen yandaki şeritten hiçbir araç en sol şeride geçiş yapmayacaktır. çünkü protestan çalışma ahlakı'nın getirdiği katılık/sıkılık burda danimarkalıların hayatına yansıyacak, bireysel zekayı düşürüp kollektif zekayı artıracaktır. burada danimarkalının şerit değiştirmemesinin sebebi genelde bunu yapmasının trafiği yavaşlatacağını bilmesi değil, basit bir şekilde şerit değiştirmenin yanlış olduğunu düşünmesi olacaktır. (buna tam emin değilim, trafiği yavaşlatacağını bilmesi yüzünden böyle davranması da mümkün)

bu trafikteki bir danimarkalı en soldaki boş şeride geçiş yapmayacak (bireysel zeka düştü), sırf kurallara uymak adına gitmesi gereken yere şerit değiştirmesi halinden gideceği süreden daha uzun bir sürede gitmeyi göze alacaktır. ancak bunu göze alan sadece bir danimarkalı değil trafikteki bütün danimarkalılar olacaktır ve hiçbiri şerit değiştirmediği için gezegenler hizaya gelecek ve trafik olabilecek en iyi hızda akıp ve hepsi ulaşmak istedikleri yere herkesin sürelerini toplayıp kişi sayısına böldüğümüzde ortalama olarak en iyi sürede ulaşacaktır. (kollektif zeka arttı --> toplam başarı arttı)

peki bu trafikte bir türk olsa ne yapacaktı? 

aynı trafikte bir türk olsa ve hızlı akan en sol şeritin yanında olsaydı kendi kendine söylenip "aptal mı lan bu danimarkalılar" deyip ve hemen direksiyonu kırıp hızlı akan sol şerite geçecektir. (bireysel zeka arttı) trafiğin ilerleyen bölümlerinde eğer en sol şerit yavaşlarsa türk diğer şeritlere de geçiş yapacak, dümdüz giden danimarkalıların arasında slalom yapacaktır. bu durumda sonuç olarak türk, şerit değiştirmeyen danimarkalılara oranla ulaşacağı yere daha çabuk ulaşacaktır ve yolda şerit değiştiren tek araba olduğu için yolun genel akış hızını fazla etkilemeyecek ve kendi varış süresi iyileşse de danimarkalıların varış süresinde bir değişiklik olmayacaktır.

şimdi bu trafik örneğini hayatın diğer alanlarına da yansıtalım

abd'ye gidip zengin olan pek çok türk var. benim de bir çok tanıdığım abd'ye ve diğer batı ülkelerine gidip iyi paralar kazandılar/başarılı oldular ve bunun sebebini "amerikalıların/batılıların pratik zekaya sahip olmaması, aptal olması" olarak gösterdiler ve "bu kadar zeki olan türklerin nasıl abd'de batı'da bu kadar zengin/başarılı olup türkiye'de bu kadar berbat durumda olduklarını anlayamadıklarını" söylediler. peki türkiye'de başarısız olan türkler abd'de niye böyle başarılı oldular? aslında burda benim tanıdıklarıma olan şey şuydu, onlar herkesin şerit değiştirmeden gittiği trafikte şerit değiştirerek gittiler ve ulaşmaları gereken yere diğerlerinden daha çabuk ulaştılar. yani zengin olmak için ortalama bir amerikalının yapmayı düşünmeyeceği ali cengiz oyunlarına giriştiler, çeşitli cinlikler yaptılar, trafikte kırmızıda geçtiler, benzinin içine çaktırmadan su kattılar, yani bildiğiniz şark kurnazlığı yaptılar ama koca nüfusun içinde tek tük insanlar oldukları için amerikalıların ortalama zenginlik/başarı düzenini bozmadan zengin olabildiler.

peki tanıdıklarım veya yurt dışında batılıları aptal olarak gören türkler türkiye'de neden başarısızlar? 

hemen trafik örneğine geri dönelim. çünkü türkiye'de trafikte kimse yavaş giden şeridinde beklemez. herkes en soldaki boş şeride geçer, bu sefer sol şerit kilitlenir, herkes tekrar sağ şeritlere akar oralar da tekrar yavaşlar. neredeyse trafikteki herkes başka kimseyi düşünmeden gidebileceği yere en hızlı şekilde ulaşabilmek için trafikte slalom yapar (bireysel zeka), sonuç olarak ne olur?

yazının başlarında yazdığım gibi yapılan çalışmalar gösteriyor ki trafikte şerit değiştirmek trafiği hızlandırmak bir yana aksine yavaşlatır. türkiye'deki trafikte sadece birkaç kişi değil herkes şerit değiştireceği için trafik yavaşlar ve yolda ilerleyen tüm araçlar ortalamaya vurduğumuz zaman gittikleri yere olabilecek en uzun sürede ulaşırlar. (kollektif zeka düştü --> toplam başarı düştü) eğer tanıdıklarım abd'de veya danimarka'da olsalar herkesin dümdüz ilerlediği trafiğin içinde slalom yapacakları için gitmeleri gereken yere diğerlerinden daha çabuk ulaşacaklar ve diğerleri şerit değiştirmeden gittiğinden genel düzeni bozmadan diğerlerinden daha başarılı olacaklardı ancak türkiye'de herkes onlar gibi düşündüğü ve herkes şerit değiştirdiği için trafik yavaşladı ve hep birlikte başarısız oldular. burda herkes benzine su kattı, ali cengiz oyunlarına girişti, çeşitli cinlikler yaptı, yasadışı olmayan bir şekilde devleti kazıkladı yani hepsi şark kurnazlığı yaptı (yapmak istemeyen bile sonunda "herkes yapıyorsa ben niye yapmıyım, keriz miyim lan ben" dedi ve yaptı) ve sonuçta hepsi birden başarısız oldu. işte bu fenomenin açıklaması tam olarak budur.