Bilinmeyeni İfade Etmek İçin Neden "X" Kullanırız?
cebir; orta doğu'da, orta çağ islam medeniyetinin altın çağında (ms 750 ile 1258 arası) doğdu ve ilk şekli, muhammed el-harezmi tarafından verildi. daha sonra yine harezmi 9. yüzyılda çıkarttığı kitabı "kitab al-jabr wal- mukabela" (daha sonra cebir ismine dönüştü) işlendi. bu ihtişamlı günlerde, müslüman yönetimi ve kültürü, mağribilerin bilim ve matematikte burslarla teşvik edilmesi ile iber yarımadası'na kadar genişlemişti.
peki bunun matematikteki "x" harfiyle ne ilgisi var? yakın tarihli bir ted konuşmasında (bkz: ted talks) radius foundation kurucusu terry moore, x'in kullanılmasını ispanyol akademisyenlerin bazı arapsal sesleri tercüme edememesine bağlıyor. bu seslere shin sesi de dahil. moore'a göre, "bilinmeyen şey" anlamına gelen kelime arapçada "al-shalan", ve matematik bilimindeki ilk çalışmalarda hep karşımıza çıkmış. mesela, "üç bilinmeyenli şey 15'e eşittir, dolayısıyla bilinmeyen şey 5'tir." gibi cümlelerle karşılaşabilirsiniz ilk matematik çalışmalarında.
bu arada terry moore'un yukarıda bahsettiğim ted konuşmasını şuradan izleyebilirsiniz:
ancak ispanyol akademisyenlerin shin kelimesindeki "sh" harflerine karşılık gelen sesi olmadığı için klasik yunanca'da chi sembolü (yunancadaki büyük x harfi ) ile yazılmış olan "ck" sesini kullanma yoluna gittiler. moore, teorisini şu şekilde devam ettiriyor; yunancadaki chi (x) ile nitelendirilen "bilinmeyen şey" daha sonra latin alfabesindeki x ile değiştirildi. bu kullanım aynı zamanda noel anlamına gelen xmas'ın kullanımında da görülür. dindar akademisyenlerin yunanca chi (x) harfini "mesih" için bir kısayol olarak kullanarak yaptıkları uygulamalara benzer.
moore'un açıklamasındaki temel sorun, onu destekleyecek doğrudan belgelerin, kanıtların bulunmamasıdır. daha spekülatif olarak konuşmak gerekirse, bu matematik eserleri tercüme edenler fonetikleri umursamazlar, kelimelerin anlamlarını önemserlerdi. yani "sh" olsun ya da olmasın, alakasız olacağını düşünürlerdi. moore'un bu teorisine doğrudan kanıt bulunmamasına rağmen, birçok akademisyen arasında bile çok hızlı bir şekilde ana teori olmaya devam etmektedir. (hızlı bir google araması yaparsanız, matematikte bu teoriyi araştıran birçok yabancı profesör bulabilirsiniz)
webster sözlüğünün (şimdi online versiyonu var: webster's online dictionary) 1909-1916 baskısında, diğer teorilerin yanında başka bir teori ortaya koyuyor. (bu teoriyi bir yazar arkadaşımız 2011 yılında yazmış buraya, okumak için: #21814935.) türkçede "şey" anlamına gelen, arapçada karşılığı "shei" olan bu kelime, yunancada ise "xei" oluyor, dolayısı ile sonrada "x"e evriliyor. dr. ali khounsary ayrıca yunancada bilinmeyen kelime anlamına gelen "xenos"un x ile başladığına ve bunun buradan doğmuş olabileceğini belirtiyor. fakat yine altını çizmekte fayda var, diğer teorilerde olduğu gibi, bu teoride de destekleyecek herhangi bir kanıt veya belge bulunmamakta.
belgelendirilmiş bir teoriye gelelim. büyük filozof ve matematikçi rene descartes her ne kadar bunu kendi bulmayıp başkasından görüp kullanmaya başlasa da oxford english dictionary tarafından ve a history of mathematical notations yazarı florian cajori tarafından bu kullanımın mimarı olarak gösterilmekte. en azından descartes, kendi bulmamış olsa bile, bu kullanımı geniş kitlelere yayması bakımından önemli biri.
özellikle, kendisinin şaheseri la geometrie'de (1637) descartes, alfabenin başlangıcındaki harflerin (örn. a, b, c) bilinen miktarlar için, alfabenin sonundaki harflerin ise (örn. z, y, x) bilinmeyen miktarlar için sembolleştirdi.
ama neden? neden z veya y değil de x? hala kimse bilmiyor. spekülatif olarak konuşmak gerekirse, x, diğer harfe göre eserlerin yazılması sırasında daha popüler olduğundan öne çıkıyor. hatta bir hikaye, descartes'in eserlerini yazan sekreteri x'in bilinmeyen olarak kullanılmasını öneren kişi olduğunu söyler. çünkü x'in kullanımı daha azmış. bu hikaye doğru mudur yanlış mıdır bilinmez, descartes, x'i 1629'da, la geometrie'nin çok öncesinde yazmış olduğu bazı el yazmalarında kullanmıştır. o zamanlar öyle katı da değilmiş x'in kullanımı konusunda, hatta bilinen değerler için bile x, y, ve z'yi kullanmış o dönem.