Eski Çağlarda Paketlerin Üstüne Mühür Gibi Bağlanan Enteresan Semboller: Bulla
Nedir bu?
antik dönemlerde bir nesneyi mühürlemek için kil toprağın üstüne mühür basılırdı ve mühürlenmiş (konik) kil toprağına latincede bulla ismi verilirdi. genelde ticari işler için kullanılıyordu.
benim gibi karıştıran olursa diye "tılsım" ya da "muska" karşılığı da sözcüğün diğer anlamlarından biri. o da roma'da yeni doğan erkek çocuklarına doğumundan birkaç gün sonra kolye şeklinde takılırdı. o yüzden muska demeyi daha uygun buldum.
Biraz daha detaylandıralım
ön not: mezopotamya ve sümer bulla'larından bahsediyoruz.
bulla'lar içi boş, küçük, üstleri mühürlü, top şeklinde kilden yapılmış objelerdir. bunların içine token denilen daha küçük objeler konurdu. bulla'ların bir önemi, mö 7000'lere kadar gitmeleri ve bu yüzden 'uzmanlık' kavramını da beraberinde bir o kadar geriye götürmesidir. bir başka önemi ise yazının kökeniyle ilişkili olmasıdır. bulla'lara konan token'lerin amacı, konsensus tahmine göre, mallar ve hayvanlar gibi belirli başka objelerin ölçülerini ifade etmektir. şu kadar hayvan şu kadar token, şu kadar buğday şu kadar token gibi.
dolayısıyla token bir tür birim-nesnesidir. genelde bulla'lar gibi kilden yapılırlardı, ama şekilleri değişir. kimisi çubuk gibidir, kimisi küre şeklindedir, kimisi koni, kimisi disk, kimisi ise piramit. bulla'nın içine konur, kem ellerden mühürle korunurdu. işte burada bir sorun beliriyor; bulla'ların manipülasyon olmaması için kırılmaması isteniyordu, fakat mühürlü oldukları için kırmadan içindeki token'leri görmek mümkün değildi. sümerler gerizekalı değildi, bulla'ların üstüne içindeki token'leri ifade eden işaretler yapılmıştı.
tokenler 'kompleks token' ve 'düz token' olarak ikiye ayrılır
a) düz tokenler.
b) kompleks tokenler.
düz tokenler, üstlerinde işaret olmayan, taş benzeri, daha kalitesiz ve acemice duran token'lerdir. kompleks token'ler ise daha farklı bir uzmanlığa işaret eden, pürüzsüz ve üstlerinde işaretler olan token'lerdir. bu iki türün şekilleri de farklıdır, ama yine de birbirlerine benzerler; kompleks token'ler biraz daha gelişmiş versiyondur. düz token'lerin şekilleri daha basit şekillerdir (örn. koni, disk) ama kompleks token'ler arasında basit şekiller olduğu gibi hayvanların ya da aletlerin betimlendiği daha zorlayıcı şekiller de vardır. üstlerine çizilen şekilden bahsetmiyorum bak, token'in kendisi bu şekildedir. düz olanlar da kompleks olanlar da aynı muhtemelen aynı görevi görüyorlardı. zira mesela arkeolojik alanlarda düz olanlarla kompleks olanlar aynı yerde beraberce bulunmuştur. boyutlar aynı, şekiller benzer. daha bu gibi birçok delil verilebilir.
düz token'ler tarihsel olarak kompleks token'lerden önce gelir, e mantıklı olan da o. düz token'lerin ortaya çıkışına sebep olan şey muhtemelen tarıma geçiştir. bunun en güzel kanıtını müreybet yerleşimi oluşturur. şimdi müreybet'e gidin, elinize küreği alın inceleyin. buraya yerleşimlerin mö 10.000 civarında başladığını görün. ondan sonra mö 9.000 civarına kadar inceleyin; neler yaşanmış, neler gelişmiş falan. tarıma dair birkaç güçsüz iz olsa da, bin yıllık süreç içerisinde müreybetlilerin en çok avcılık ve toplayıcılıkla geçindiğini görün.
evler falan vardır, obsidyen ticaretine dair izler bile vardır ama hala vur geyiği pişir babam. 9.000'e geldikçe tahıllara olan ilgi artar, zira orak kalıntıları artar. dahası küçük yapılarla karşılaşırız ve bunların depo olması muhtemeldir. buna paralel olarak, bir başka patlama daha yaşanır ve bizi asıl ilgilendiren budur: token patlaması! efenim tarımın net izlerine token'ler eşlik eder. fakat bunlar düz token'dir, ve çoğunun üstünde işaret dahi yoktur; işaret taşıyan ilk düz token'lere mö 7500 yılı civarında rastlanıyor ama o da nadiren. kompleks token'ler ise çok daha sonra, mö 3350 civarında ortaya çıkar. en eski kompleks token'ler uruk'ta, inanna semtinde keşfedilmiştir. belli ki tapınak kurumunun toplumun merkezi haline geldiği dönemde ortaya çıkmıştır kompleks token'ler. belli ki bunları birbirine bağlayan soyut bir ya da birden fazla eklem var.
ünlü silindir mühürler de mesela bu dönemde, mö 3350 civarında çıkar. ilginçtir ki bazı mühürlerin üzerinde kralın (en) bazı kimseleri dövdüğü, işkence uyguladığı tasvirler vardır. bazı araştırmacılar bunun vergi suçuyla ilişkili bir ceza olduğunu iddia eder, dolayısıyla da token'lerin vergi sisteminde önemli bir yere sahip olduğu iddiasına bir başka delil olarak alırlar.
kompleks token'leri öyle tüm mezopotamya coğrafyasında bulamazsınız; güney mezopotamya'ya özgü bir fenomen gibidir. türkiye ve filistin hariç, mezopotamya'nın geri kalan bölgelerinde de bulunabilirler ama güney'den uzaklaştıkça sayılarında büyük bir düşüş yaşanır. dolayısıyla, kompleks token'ler muhtemelen güney'de ortaya çıkmış bir uzmanlığın nesneleriydi, ve coğrafyanın geri kalanına da buradan yayılmıştı. özellikle de şehirlerde bulunduklarını düşünürsek muhtemelen kaynak da şehirdi, ki zaten uzmanlıklar genelde şehirlerde yer alırdı. hatta, bir tahmine göre, kompleks token'ler şehirlerdeki tapınak merkezinin, tapınakla ilişkili üretim sisteminin, düzeninin, işçi ağının ürettiği ürünleri öteki ürünlerden ayırıyordu. yani bir bakıma 'bunlar devletin cool malları, sizin köylü işinize benzemez' timsali.
token'ler yıllar içerisinde değişir de bulla'lar aynı mı kalır?
velhasıl, zarfların atası olan bulla'lar da kaçamamıştır bu temastan. bir, mö 7500 civarında ortaya çıkan zarf-bulla'lar vardır, bir de mö 3500 civarında ortaya çıkan delikli-bulla'lar vardır:
a) zarf-bulla.
b) delikli-bulla.
her ikisi de kilden yapılır ve her ikisi de mühür taşır. ama zarf-bulla'lar küre şeklindeyken delikli-bulla'lar dikdörtgen şeklindedir. zarf-bulla'larda, token'ler zarf-bulla'ların içine konurdu ve bulla'yı kırmadan içindekine ulaşmak mümkün değildi. delikli-bulla'larda ise bulla'nın deliklerinden bir ip geçirilir, ipe de kolye gibi token'ler asılırdı; bu token'lerin bir kısmında ipin geçirilebileceği delik varken bir kısmında yoktur, bunlar herhalde bağlanırdı. yalnız, delikli-bulla'lara sadece kompleks token, zarf-bulla'lara da sadece düz token konurdu. bu kuralın aşıldığı durumlara da rastlanılmamış değil, ama genel düzen bu şekilde.
hazır değinmişken mühürlere de değinelim
ilk yazılardan çok daha önceye giden bir işaret sistemini mühürler oluşturur. bunlar taa mö 6000'lere kadar gider. ilk başta damga mühür kullanılıyordu; ya direkt kilden yapılmış malzemelerin, çömleklerin üzerine damga vuruluyordu ya da bunlara damga vurulmuş bir kil yapıştırılıyordu. mühür bu şekilde malın sahibini imliyordu. mö 3600 civarında işler değişir, damga mühür yerini adını geçirdiğim ünlü silindir mühürlere bırakır. silindir mühürler damga mühürlerden daha seriydi, mühürleme işi silindiri tek bir hareketle yüzeye yuvarlayarak halledilebiliyordu. ılıca ördekleri için mükemmel bir teknoloji! belirli silindirler oluyor, üstlerinde resimler falan, bunlar henüz ıslak olan kilin üzerinde yuvarlanarak iz bırakıyor, ve al sana mühür, bu kadar.
elinize aldığınız herhangi bir mühür bilin ki muhtemelen spesifik bir resmi görevlinin mührüdür; her bir spesifik resmi görevlinin mührü, öteki spesifik resmi görevlinin mühründen ayrılıyordu. hepsinin tarzı farklıdır. hani bu farklı mühürlerin sayısı öyle bir iki tane de değil, bir sürü farklı mühür vardır. bu ne demek? uruk doruk demek! uruk uygarlığımızın başıdır demek! uruk'ta tifdruk bile var demek! bir başkalarının buyruğunda olan insanlar, kuyruğuna basılan sessiz kavruk kızılkuyruklar! ulan tamam da, ne iş yapıyor bu resmi buyruklu kızılkuyruklu görevliler de mühür kullanıyorlar? amaç nedir, niyet nedir? şöyle ki dirariye hanım, sümercilerin dediğine göre bunlar ticareti denetleyen görevlilermiş. mührü çakıyorlar ve 'bu artık benim denetimimde, rahatlıkla alış ile veriş durumlarında kullanılabilir, hata mata görürseniz ödemeli atın ben ararım' mesajını veriyorlar.
hadi bana müsaade.