biliyorsunuz "güç bozar, mutlak güç mutlaka bozar" şeklinde çevrilebilecek ingiliz lordu john dalberg acton'un (ki kendisi hem aristokrat, hem politikacı hem tarihçi hem de yazar bir abimizdir) ibretlik bir sözü vardır. bu ibretlik söz neredeyse hep doğru çıkar. gücü ele geçiren mutlaka bozulur ve ne kadar güçlü olursa bozulma o oranda artar. peki bu lafın psikolojik ve bilimsel bir temeli var mı acep diye düşündüm. azıcık da araştırdım ve araştırmalarım sonucunda ilginç bir deneye rast geldim.

california üniversitesinden profesör dacher keltner'de benim gibi "yahu bu lafı deneyle ispatlayabilir miyiz" diye düşünmüş ve oturmuş güzel bir deney dizayn etmiş. deneyin ismi de "kurabiye canavarı deneyi", ingilizce olarak "cookie monster experiment" şeklinde.

şimdi bu ilginç deneyde, sahte bir iş ilanı vererek 3 kişiyi laboratuvara getirmişler ve bir masaya oturtmuşlar

aralarından bir tanesini de rastgele şekilde lider seçmişler. yani deney yapılan tüm üç kişilik gruplarda aralarından bir tanesi rastgele seçilerek "sen bunların başısın" denmiş. sonra da bunlara bazı görevler verilmiş. işte üniversite için proje fikirleri düşünmek veya bazı istatistikleri yorumlamak gibi. tabi arkadaşların part time bir iş için çalıştıklarını düşünmeleri için bu işler uydurulmuş, yani yaptıkları işlerin pek bir önemi yok.

deney masalara birer tabak lezzetli çikolatalı kurabiye tabağının getirilmesi ve harıl harıl çalışan gruplara ikram edilmesiyle başlamış. tabaklarda tam beş adet kurabiye bulunuyormuş.

grubun üç kişilik her üyesi birer kurabiye yemişler. geriye iki kurabiye kalmış. son kalan kurabiyeyi hiç bir grup yememiş. çünkü kimse tabakta kalan son kurabiyeyi yemiş gözükmek istememiş. burada önemli olan dördüncü kurabiyeleri kimin yediği. çünkü dördüncü kurabiyeyi yiyen kişi iki tane kurabiye yemiş oluyor.

işte size deneyin ilginç kısmı: üstünde deney yapılan tüm gruplarda o dördüncü kurabiyeyi her zaman grubun lideri mideye indirmiş. yani hiçbir özelliği olmadığı halde rastgele seçilen grup liderleri önlerine gelen her tabakta o dördüncü kurabiyeyi çekinmeden alıp gene hiç utanmadan mideye indirmişler ve herkes birer kurabiye yerken liderler iki kurabiye yemişler. çünkü iki kurabiye yemeyi hakları olarak görmüşler.

daha ilginç bir şey daha ortaya çıkmış: profesör keltner ve ekibi deney videolarını izlerken şunu fark etmişler: grup içindeki üyeler kurabiyeleri dikkatli şekilde ellerini altına falan tutarak kibarca yerlerken, grup liderleri o yedikleri iki kurabiyeyi de ağızlarını şapırdatarak, kırıntıları üstlerine saçarak ve kaba sesler çıkararak yemişler.

yani bu ilginç deneye göre, oluşturulan gruplarda kendilerine güç verilen "liderler" hem diğerlerinden fazla kurabiye yemeye hem de bu kurabiyeleri etraflarını rahatsız ederek mideye indirmeye "hakları olduğunu" düşünmüşler.

peki buradan ne anlıyoruz?

insan dediğimiz varlık bilinçaltı olarak güç kavramına duyarlı. gücü ele geçiren her insan daha önce yapmadığı ve eleştirdiği her türlü davranışı yapabiliyor. hele bir de kontrol edilmeyen büyük bir güce sahipse her şeyi yapabiliyor. tarih bunun örnekleriyle dolu. sıradan ve iyi kalpli bir insan olarak tahta oturup kısa zaman içinde canavarlaşan tarihi örnekleri buraya yazsam on cilt eder. bu bilindiği için gelişmiş ülke anayasaları yazılırken kafalar en çok gücün dengelenmesine yorulur.

örneğin amerikan sisteminde "checks and balances" dediğimiz sistem çok önemlidir.
yasama, yürütme ve yargı birbirlerine karşı öyle bir konumlandırılmıştır ki hiçbirinin gücü diğerine yetmez ve biri yoldan çıkarsa diğerleri onu dengeler (bakınız sultan 1.trump'ın kısa süren hikayesi).

sonuç olarak dostlar bu deneyden iki nasihat çıkartabiliriz

birinci nasihat: güçle olan ilişkinize dikkat edin, hepimizin bu konuda açığı vardır. bugün eleştirdiğiniz her şeyi gücü ele geçirince çok normalmiş gibi yapabilirsiniz. güçle ve parayla imtihan çok zordur. gücünüz ve paranız yokken ahkam kesmeye benzemez bu işler.

ikinci nasihat: hiç kimseye gökten inmiş melek bile olsa kontrolsüz güç vermeyin. güç ne kadar fazla ve kontrolsüz olursa o oranda yoldan çıkıp bozulur. bir ünlü reklamımızın deyimiyle "kontrolsüz güç, güç değildir."

bu tür konular hoşunuza gidiyorsa youtube kanalımda çok güzel sohbetlerimiz var bekleriz efendim: youtube kanalı
ben bu konularda kitaplara da bayılırım diyorsanız iki de kitap yazdık, alın okuyun efendim: kitaplar

kaynak
deney üzerinde neden uzlaşılamadığına dair bir yazı da burada

İktidara Geçen Kişinin Güç Zehirlenmesiyle Kontrolünü İyice Kaybetmesi: Hubris Sendromu