Kitaplarıyla Bilim Kurgunun Ciddiye Alınmasını Sağlayan Kült Yazar: Stanislaw Lem
Yaşam öyküsü
stanislaw lem, 1921 yılında dünyaya geldi. gençliğinde tıp eğitimi gören lem, 2. dünya savaşının başlaması ile eğitimini bıraktı. savaş yıllarında otomobil tamirciliği ve elektrik teknisyenliği yaptı. 1946 yılında krakow'a yerleşen lem, tıp eğitimini tamamladı. aynı yıllarda şiir yazmaya ve bilimsel yöntem üzerine kuramsal araştırmalara başladı. ilk romanı the man from the mars haftalık bir dergide basıldı. daha sonra kısa hikayeleri ve şiirleri dergilerde yayımlandı.
ardından en önemli eserlerinden biri olan "dönüşüm hastahanesi"ni 1948 yılında yazmaya başladı. kitap, stalin'in dönemi baskıcı politikalarının etkisiyle 8 yıl boyunca basılmayı bekledi. lem'in tabiri ile kitap işkence gördü.
stanislaw lem, ilk bilim kurgu kitabı "astronauts"u 1955'te yayımladı. lem, kitabının hikayesini şöyle anlatıyor; 1950 yılında yazarlar sendikasında şişman bir beyle tanıştım. kim olduğunu bilmeden onunla sohbet ediyordum. bir keresinde "polonya edebiyatındaki bilim kurgu türünün yoksunluğundan" bahsediyorduk. bana "sen böyle şeyler yazabilir misin?" diye sordu. ben de hiç düşünmeden "evet" cevabını verdim. akabinde, cezytelnik yayınevinden bir bilim kurgu roman teklifi aldım. arkadaşım meğerse bu yayınevinden jerzy panski imiş. konunun ne olacağını bilmeden adı "astronauts" olacak bir kitap için imzayı attım. ve kısa bir zamanda kitabı tamamladım. böylece ilk bilim kurgu kitabım basılmış oldu.
lem, daha sonra klasik ve ciddi sayılan "aden", "yıldızlardan dönüş", "solaris", "yenilmez" ve daha hicivli olan "yıldız güncesi", "ölümlü makineler", "dünya'da barış" adlı kitaplarını yazdı.
lem'in yazmaya başladığı ilk dönemlerde iyimser ve sosyalist rejimle uzlaşmacı roman ve hikayeler kaleme aldı. yazılarında teknolojik gelişmeleri, modern toplumu ve sağduyulu bilim adamlarını ele aldı. 1960'lı yıllarda lem daha bağımsız, daha deneysel ve radikal bir tarzı benimsedi. polonyalı komünist rejim, bilim kurguyu edebiyatın önemli bir dalı olarak görmese de kendilerine yapılan eleştirilere müsamaha göstermedi. demir perde döneminde lem yasak konuları/soruları fantazi kılıfına altında işlemeye hatta kimi kitaplarında kahramanlarına verdiği takma adlarla insanları hicvetmeye devam etti.
lem, uluslararası alanda adını 1965'de yazdığı, ingilizceye 1974 yılında çevrilen "cyberiada" ile duyurmaya başladı. cyberiada, robotların yönettiği mekanik bir dünyada geçen kısa öykülerden oluşuyordu.
lem'in, farklı bir tarzda bilim kurgu yazan ursula k. le guin ve philip k. dick ile birlikte bilim kurgu türünün saygı görmesini sağladı. ancak tüm yapıtlarında "gerçek nedir?" sorusuyla uğraşan meslektaşı philip k. dick tarafından eserlerini çalmakla suçlandı. dick geçirdiği ağır depresyonlar sırasında lem'i ajan olmakla da suçlamıştı.
stanislaw lem uluslararası başarısını 1961 yılında yayımladığı solaris ile duyurdu. solaris, rus yönetmen andrei tarkovski tarafından 1971 yılında sinemaya uyarlandı. solaris en son, 2002’de amerikalı yönetmen steven soderbergh tarafından da filme çekildi.
lem, komünizmin çökmesinden sonra bilgisayar suçları, internet ahlakını ele alan konularda yazılar kaleme aldı.
Eserlerinde belirgin şekilde bulunan temalar
stanislaw lem'in eserleri, kendisi doğu bloğunun bilim kurgu yazarlarından olduğundan ana akım bilim kurgu yazarları kadar yayınlanmamıştır. bunun etkisi türkiye'de de görülmüş, uzun bir süre eserleri pek bulunamamıştır. fakat okunduktan sonra bilim kurguda özgün bir yeri olması gerektiği anlaşılır. çünkü bilim kurgu sadece bilimin öyküleştirilmesi değildir. aynı zamanda sorulması gereken sorular ve bilimin sorgulanması demektir. stanislaw lem de zaten bunu yapmaktadır. okunurken kitaplarının yazım tarihleri dikkate alınmalıdır. o, doğu bloğunun soğuk savaş zamanındaki bir bilimadamıdır. sırf bu açıdan bile en azından dikkate alınmayı hak eder. kitaplarında aşağıdaki temalar egemendir denebilir;
1) genelinde soğuk savaşın etkisi görülür. tabii ki de sovyetlerden ve abd'den bahsetmez ama genelde herhangi bir güç dengesi nükleer silahlarla tasvir edilir. herhangi bir uzay gemisinin en ciddi gücü nükleer enerjidir. ve bu kaynaktan büyülü gibi söz edilir ve bu güç her şeyin arkasındadır. silah olarak atom bombasına ise çok fazla vurgu yapılır. hem "yenilmez"de, hem de "aden"de insanların en çok merak ettiği şey karşı tarafın atom bombasına sahip olup olmadığıdır. tüm bu nedenlerden dolayı lem'in soğuk savaştan, ve atom bombasının yarattığı gerginlikten etkilendiğini söylemek yanlış olmaz.
2) lem modernizm döneminde "bilim her şeyi çözer" görüşü ile yoğrulduğundan hep bu düşünce ile savaşır. "solaris"te ve "yenilmez"de insanlar, gezengenleri aslında yenemeyeceğimiz hatta anlayamayacağımız şeyler de var olduğunu kabul ederek terk eder. şu anda çok sık karşılaşılan postmodern bir yaklaşım da olsa o dönemin güçlü modernizm akımlarında istisnai bir yaklaşımdır.
3) uzay gemilerinde çalışanlar arasında tam anlamıyla bir özelleşme vardır. her zaman bir kimyager, biyolog, astrofizikçi, matematikçi vs vardır. bu bilimadamları kendi alanları dışında bir şey bilmezler. bu da o zamanın bilim adamlarına özgüdür. şu anda tüm astronotlar ve bilimadamları kendi alanları dışındaki alanlarda da bilgi sahibidir. bu açıdan da bu özelleşme, kitaplarında bir klişedir.
4) çok ciddi ontolojik ve epistomolojik açılımlara sahiptir. hatta "solaris"te bilim kurgu öğeleri felsefi soruların gerisinde kalır. bilim kurguyu felsefi temelleri tartışmak için kullandığı bir fon olarak görmek şaşırtıcı olmamalıdır.
5) evrim teorisini çok sever. evrime göre açıklamalar sıkça karşılaşabilecek bir şeydir. aden ve yenilmez, sadece evrim teorisinin başka canlılar üzerine kurulduğu gezegenlerdir. üstüne üstlük "yenilmez"de geri evrim teorisini ortaya atar.
ve bütün bunların yanında "soruşturma" ve "yıldızlardan dönüş" adlı kitapları bazı farklılıklar gösterir. soruşturma determinizmin, yıldızlardan dönüş modernleşmenin ve bir anlamda tüketim toplumunun eleştirisi olarak diğerlerinden ayrılır.
Final yorumu
düşünceme göre yeryüzünde varolan bütün kitaplar içinde lem'in kitaplarının yeri ayrıdır. her kitabı, her satırı insanı bir düşünce okyanusuna balıklama daldırır. yazar aynı zamanda ironi ustasıdır, çoğu kitabına kahkahalarla gülebilirsiniz ama bu ironi aslında derin bir öfke barındırır. lem insanlığa olan inancını kaybetmiş biridir. kitaplarında insanlar en acımasız, en kötü ve vahşi varlıklardır, hatta bir insan için en tehlikeli şeyin yine kendisi olduğundan bahseder. ikinci dünya savaşının bütün acılarını yaşamış biri olarak pek de haksız sayılmaz. insanların nasıl birbirlerini acımadan öldürebileceğini ve birbirlerine zulmedebileceğini görmüş, kendi yarattığı ironi dolu hikayeleriyle isyanını dillendirmiştir. özellikle yıldız güncesi ve küvette bulunan günce kitapları yazarın başyapıtları olmakla birlikte edebiyat dünyasında eşine zor rastlanır kitaplardır.