- ilk neandertal fosili, 1829 yılında, bugün belçika sınırları içinde kalan engis adlı şehirde bulundu.

- 19 sene sonra, 1848 yılında ispanya'nın cebelitarık şehrinde bulunan bir kafatası, ikinci bulgu oldu. bilim insanları daha önce böyle bir kafatası görmediklerinden, bu bulguya ne mana vermeleri gerektiğinden emin olamadılar. zira bu fosil, insan kafatasına çok benzese de, kimi belirgin farklılıklara da sahipti. bu nedenle, kafatasının, insanın atası olan bir türe ait olduğu düşünüldü. (gibraltar 1 adı verilen bu kafatasının 3d görüntüsünü wikipedia'da izlemek mümkün.)

- 1856 yılında, almanyanın batısındaki neander vadisi'nde (neandertal) ikinci bir kafatası bulundu. neandertal ismi buradan doğdu.

- o günden bugüne, avrupa'nın ve batı asya'nın farklı yerlerinde 300'den fazla neandertal fosili bulundu. bu fosillerin bulunduğu alanlardan hareketle, neandertallerin ulaştığı coğrafyanın tahmini haritası ortaya çıkarmak mümkün oldu.

- neandertaller, homo sapiensin ataları değil, yakın kuzenleri. şöyle ki, homo sapiens içinden ilk grubun ~70.000 yıl önce afrika'dan çıkarak dünyaya yayıldığını biliyoruz. ancak homo sapiensin atası homo heidelbergensis içinden bir grup, bunu ~500.000 yıl önce yaptı. dolayısıyla, homo heidelbergensisin evrimi aynı anda afrika, batı avrasya ve doğu avrasya'da devam etti ve neticede ortaya en az üç farklı insan türü çıktı: afrika'da homo sapiens, batı avrasya'da neandertaller ve doğu avrasya'da denisovalılar. neandertal ve homo sapiens genlerinin %99.88 gibi büyük bir oranda örtüşüyor olması bu nedenle şaşırtıcı değil.

- neandertaller ~375.000 yıl önce ortaya çıktılar ve ~65.000 yıl önce homo sapiensler ile karşılaştılar. bu iki grup zaman zaman avrupa'nın kimi yerlerinde nesiller boyunca yan yana yaşadılar. aralarında sıklıkla çiftleşmeler de oldu. benzeri bir durum, homo sapiens ile denisovalılar arasında da yaşandı. bugün itibariyle (özellikle afrikalılar haricindeki) insanların neandertal ve denisovalı geni de taşıyor olmalarının nedeni bu.

- birkaç sene öncesine kadar denisovalıların varlığından dahi haberimiz yoktu. 2008 yılında rus bir arkeolog sibirya'daki denisova adlı bir mağarada küçük bir parmak kemiği buldu. yapılan gen analizi, ilgili kemiğin, günümüz insanlarından farklı bir türe ait olduğunu ortaya çıkardı. kemik, ~41.000 sene önce yaşamış olan, koyu tenli küçük bir kız çocuğuna aitti. araştırmaya dair detaylar, nature dergisinin 2010 yılı nisan sayısında yayınlandı.

- bugün itibariyle güneydoğu ve güneybatı asya'da, yeni gine'de, melanezya adaları'nda ve yaşayan koyu tenli insanlar ve avustralya aborijinleri, ortalama %2.5 oranında neandertal ve %5 oranında denisovalı geni taşıyorlar. afrika'dan daha sonra ayrılan ikinci bir grup insan ise (muhtemelen o esnada artık denisovalıların nesli tükendiği ya da tükenmek üzere olduğu için) sadece neandertallerle ilişkiye girdiler. bu kimselerin torunları ise, bugün daha çok avrupa, asya ve kuzey amerika'da yaşıyorlar. bu ikinci gruptaki insanlar, ilkindekilerin aksine açık tenliler ve çoğunlukları itibariyle %1 ila %4 arasında neandertal geni taşıyorlar. uzak doğulular bu bandın alt sınırına, güney avrupalılar ise, üst sınırına yakınlar. (neandertal genine sahip olmanın homo sapiens üzerinde olumsuz değil, olumlu etkisi var. zira neandertal geni, insan bedeninin bağışıklık derecesini artırıyor.)

- 2014 yılı itibariyle bu küçük parmak kemiği ve iki de diş haricinde denisovalılara ait herhangi bir kalıntı bulunabilmiş değil. yani denisovalılar hakkındaki bu kadar şeyi sadece bu birkaç küçük bulgu sayesinde bilebiliyoruz. (bu yeni keşif, geçmişte neandertal ve denisovalılar haricinde insan türlerinin de yaşamış olabileceğini de ima ediyor.) denisovalılar üzerindeki araştırmaların seyri ve detayları hakkında bkz.:

(1) the case of the missing ancestor / national geographic / jamie shreeve / july 2013
(2) denisovan genome sequenced / huffington post / charles choi / 31 august 2012
(3) new dna analysis shows ancient humans interbred with denisovans / scientific american / katherine harmon / 30 august 2012

- neandertallerin gen haritasını çıkarma çalışmaları 2005 yılında max planck enstitüsü tarafından başlatıldı. 2009 yılında alınan ilk sonuçlar, 2010 yılında science dergisinde yayınlandı. neandertaller konusundaki bu araştırmaları yürüten isveçli biyolog svante pääbo, vardığı sonuçları daha fazla örneklemle sınadıktan sonra, 2014 yılında neanderthal man: in search of lost genomes adlı bir kitap yayınladı. bu kitap, neandertaller hakkında bugüne dek yayınlanmış en önemli eser durumunda.

- gerek genetik gerekse diğer alanlardaki araştırmalar neticesinde, neandertaller hakkında artık genel bir kanaatimiz var. neandertallerin boyu modern insana nisbeten biraz daha kısa. ancak çok daha güçlü ve soğuğa dayanıklı bir bünyeye sahipler. sayıları 7-8 kişiye kadar düşebilen küçük gruplar halinde yaşıyorlar.

- neandertaller, ucunda sivriltilmiş bir taş bulunan mızraklarla avlanıyorlar. (bu taşın hem yapımı, hem de mızrağın ucuna leğimlenmesi, sofistike bir yöntemle mümkün.) ağırlıklı olarak etle besleniyorlar. kimi bitkileri tedavi amacıyla kullandıklarını da biliyoruz. ölülerini gömüyorlar.

- neandertal beyni, günümüz insan beyninden biraz daha büyük. beyinlerinin homo sapiens beyni kadar gelişmemiş olduğunu düşünmemiz için de elimizde herhangi bir sebep yok. son dönemde hakim olan kanı, insanlar kadar zeki oldukları yönünde. konuşuyor olmaları çok yüksek bir ihtimal. zira konuşmak için gerekli olan bütün fizyolojik donanıma (ve insanda bulunan konuşma geni foxp2'nin aynısına) sahipler. dolayısıyla, asıl soru, ne kadar sofistike bir lisana sahip oldukları.

- neandertaller yeryüzünde 300.000 seneden fazla yaşadılar. yani bugün itibariyle ~200.000 yıllık bir tarihi olan modern insan türüne göre, dünya üzerinde çok daha uzun bir süre bulundular. soyları ~40.000 sene önce tükendi. bunun nedenini henüz bilmiyoruz. bir ihtimal, ~45.000 sene önce avrupa'ya gelen modern insanlar tarafından öldürülmüş olmaları. daha kuvvetli bulunan bir diğer ihtimal ise, ~40.000 sene önce avrupa'da gerçekleşen iklim değişikliği nedeniyle hayatlarını kaybetmiş olmaları. üçüncü bir tez ise, ölmeyip, homo sapiens ile karışmış olmaları. (tabii, bu üç tez birbirini dışlamıyor.)

neandertaller hakkında daha fazla bilgi edinmek için, 2013 yılında yayınlanmış olan şu nova belgeseli izlenebilir:

- decoding neanderthals (2013, nova s40e7, 53 dakika) [imdb]

başka neandertal belgeselleri de yok değil. ancak neandertaller hakkındaki bilgilerimizin çoğunu son birkaç sene içinde yapılan araştırmalara borçluyuz. bu belgeseler ise, hem eski tarihli oldukları, hem de her zaman nova'nın kalibresine varamadıkları için kimi hatalı çıkarsamalar da içeriyor. yine de bir fikir sahibi olma amacıyla bakılabilir:

(1) neanderthal: 1, 2 (2001, discovery channel) [imdb]
(2) neanderthal (2005, bbc, horizon s41e13, 49 dakika) [imdb]

bu konuda ayrıca (bkz: neandertal-homo sapiens melezinin bulunması /@derinsular)