Silikon Vadisi'nin En Büyük Dolandırıcılık Vakası: Elizabeth Holmes
theranos nedir?
elizabeth holmes'un kurucusu olduğu theranos; şırınga ve damar yolu kullanmak yerine kan şekeri testi yapar gibi parmakta açılan küçük delikten minik bir kartuş yardımıyla minicik tüplere alınan azıcık kanla yapılabilen ve bu az numuneye rağmen içinde kanser tanı testlerininde olduğu 289 analizin "edison" isimli minyatür ve kompakt bir test cihazıyla hızlıca yerel eczanelerde ve hatta evlerde yapılabilinmesini amaçlayan bir şirket.
2003'te kurulan şirket bu teknolojiyle şirket şunları amaçlamıştır
- şırınga kullanılmadığı ve damardan kan alınmadığından damarları zarar görmüş hastalar, yaşlılar veya küçük çocuklar için kan alımının bir problem olmasının önüne geçmek .
- testlerin normal makinelere kıyasla çok daha ucuza mal edilebilmesi. (10'da 1 gibi oranlardan bahsediliyor.)
- hızlı ve ucuz olup, kolay ulaşılabilir yerlerde olması, doktorun istemesine ihtiyaç duyulmaması yüzünden erken tanıda çok büyük artış.
ne kadar kulağa hoş gelse de bazı soruları ve sorunları da beraberinde akla getirmiştir
- alınan örnek miktarının bütün bu testlere yetmesi pek mümkün değil.
- örnek alırken kişi kendisi alacaksa veya yeterli eğitimi almayan kişiler örnek alırsa örneklerin kontamine olması durumu var.
- "edison" isimli makine bir veya iki ayakkabı kutusu büyüklüğünde bir şey. bütün bu ölçümler için kimyasal, biyolojik, spektrofotometrik bir sürü yöntem kullanılması gerekiyor. bu makineye bu ölçüm yöntemlerinin gerektirdiği düzeneklerin hepsini sığdırmak pek olası gözükmüyor. üstelik ölçüm yöntemlerinde kullanılan kimyasalların ve aletlerin birbirleriyle etkileşime girme durumu söz konusu.
- doktor yönlendirmesine ihtiyaç duymadan yapılan testler sonuçlarıyla insanları yanıltabilir, paniğe sürükleyebilir ya da tam tersine olmaması gereken bir güven duygusu yaratabilir. örneğin; bazı semptomlarını internette aratan ve şu hastalık olup olmadığını anlamak için bu testler yapılmalıdır yazan bir yazı sonucu testleri yaptıran kişi sonuçları normal çıktığı durumda doktora gitmeyebilir ve hastalığının ilerlemesine sebep olabilir. üstelik sözde test sonuçlarının bile doğruluğunun çok tartışmalıydı.
theranos, walgreens'le anlaşmıştı. walgreens'ler; gratis, watsons gibi dükkanlar aslında ama bünyesinde eczane de bulunduruyorlar. bu eczane kısmından reçetelerinizi yaptırıp, teslim alabiliyorsunuz. planlandığı gibi olsaydı bu kısımlarda "edison"'la kan testleri de yapılacaktı. theranos, safeway isimli bir şirketle anlaştı ve onların bazı deneysel çalışmalarında ölçümler yaptılar. ölçüm sonuçları hatalı çıkıyordu, üstelik sonradan bu testlerin edison'la dahi yapılmadığı (nasıl yapılsın öyle bir makine yok ki daha) standart kullanılan cihazlarla geleneksel metotlara göre theranos'un laboratuvarlarında yapıldığı ortaya çıktı.
olaylar nasıl patladı?
bir zamanlar theranos’un değeri 9 milyar dolar (6,5 milyar sterlin) civarında seyretmekte ve silikon vadisi’nin gözbebeği olarak bilinmekteydi. forbes, 2015'te elizabeth holmes'ü kendi servetini kendisi yaratmış, en zengin kadın milyarder olarak tanımlamıştı.
theranos büyüdükçe şirket, büyük yatırımcıları da kendisine çekmişti. stanford üniversitesi kimya mühendisliği’nden 19 yaşında ayrıldıktan sonra theranos’u kuran elizabeth holmes, sadece bir damla kan ile yüzlerce sağlık testi yapabilen devrim niteliğinde bir teknoloji vadetmişti. firma, sağlık sektöründe bir devrim yaratacağına söz vermişti.
fakat 2015 yılında abd merkezli wall street journal’ın, theranos'tan ayrılan bir eski çalışanın desteğiyle yayınladığı haberde şirketin “kan testi teknolojisinin çalışmadığının” belirtilmesinin ardından şirketin hisselerinde hızlıca bir değer kaybı görüldü. şirket 2018'de kapandı. sonrasında dava süreçleri başladı.
ocak 2022'de sonuçlanan davada elizabeth holmes; yatırımcıları dolandırmak için komplo kurmak ve 3 elektronik dolandırıcılık suçundan suçlu bulundu. her bir suçtan 20 yıl olmak üzere 80 yıllık hapis cezası ile karşı karşıya olan holmes'un nihai duruşmalarının eylül 2022'de yapılması planlanıyor.
theranos vakasının başarısız olmasındaki en büyük etken neydi?
theranos, elizabeth holmes kuruculuğunda silikon vadisinde bir çok yatırımcı tarafından desteklenen bir şirketti. elizabeth 19 yaşında stanford'u bırakıp theranos'u kurdu. peki 19 yaşındaki bir kız, nasıl oluyor da silikon vadisi'nin orta yerinde, deyim yerindeyse vadinin göz bebeği haline gelen bir şirket kurmayı başarıyor? elizabeth'in aile geçmişine bakıldığında ailesinin oldukça nüfuslu ve network'u geniş olduğunu görebilirsiniz. annesi ve babası ülke adına önemli görevlerde yer almış, insanların güvenini kazanmış kişilerdi. buna ek olarak elizabeth'in satış politikası, kendini pazarlaması oldukça etkileyiciydi. bu sayede yatırımcılar, destekleyiciler ve iş birlikçileri sayesinde milyar dolarlar toplamıştı.
bana kalırsa böyle bir vakanın yaşanmasının en büyük nedeni yatırımcılar. medikal teknoloji alanında yapılan yatırımlarda, belki de en az önem arz eden şey paradır arkadaşlar. yatırımcıların eksik olduğu nokta 'critical thinking' ve 'due diligence' kavramlarını irdelememesiydi.
due diligence, medikal teknoloji alanında sadece finansı değil, çalışılan bilimsel teknolojinin gerçekleştirilebileceğini de kanıtlamalıdır. finans alanında nasıl konunun uzmanları tarafından detaylı araştırmalar yapılıyorsa, projenin fizibilitesini inceleyen, alanında uzman ekipler olmalıdır. hedeflenen projenin risk analizleri en erken aşamda belirlenmeli, kilometre taşları hazırlanmalıdır
yatırımcıların dikkat etmediği bir diğer nokta ise, medikal teknolojide kurulan şirketler ile girişimci şirketleri karıştırılmaması gerekliliğiydi. girişimcilikte genelde ön planda bir adam gözükür, her şeyi onun başardığı inanılır, arkasındaki ekipten pek bahsedilmez. (bkz: elon musk). medikal teknolojide ise ekip uyumu önemlidir. yuvarlak bir masa etrafında birden fazla araştırmacı, bilim insanının söz sahibi olması gerekir. ancak theranos, elizabeth'in baskınlığı altında yürütülen bir firmaydı. elizabeth'in istekleri doğrultusunda başarı sağlanmayacak bir çalışmaya devam edildi. bilim insanlarına konuşma hakkı tanınmadı. kısaca, medikal teknoloji=ekip işi.
sonuç: elizabeth dolandırıcı, milyar dolar çöp, yatırımcılar işsiz.