tarihin her döneminde sanat ve edebiyat baskın rejimin sansürüne uğramıştır. eminim atalarımız mağaraya ilk çizgileri çizdiklerinde dahi "bunu yapamazsın" diyen birileri olmuştur. peki geçmişte yasaklı olan ve bugün edebiyat dünyasının mihenk taşı olarak kabul edilen eserlerden en bilinenleri hangileri?

alice’s adventures in wonderland / (1865) lewis carroll

akademisyenler tarafından edebi saçmalık türü'nün özü olarak anıldığı ve çocuklar tarafından canlı imgeleri ve komik kaprisleri için sevilen, lewis carroll'un (charles dodgson'ın takma adı) alice'in harikalar diyarında maceraları'nı yasaklı kitaplar listesinde bulmak bazıları için şaşırtıcı olabilir.

ancak, genç bir kızın bir tavşanın peşinden bir deliğe inerek mantıksızlığın hüküm sürdüğü ve her şekil, renk ve boyutta çeşitli yaratıkların yaşadığı absürt bir dünyayla karşılaşmasını konu alan bu çocuk kitabı, çeşitli zamanlarda ve farklı nedenlerle saldırıya uğramış ve yasaklanmıştır.

1900 yılında abd'de bir okul, kitabın küfürlü ifadeler içerdiği, mastürbasyon ve diğer cinsel fantezileri ima ettiği ve çocukların gözünde bazı otorite figürlerinin itibarını düşürdüğü gerekçesiyle kitabı müfredattan çıkarmıştır.

yaklaşık otuz yıl sonra ve dünyanın diğer ucunda, çin'in hunan eyaleti, hayvanları insan diliyle donattığı için kitabı yasakladı, çünkü eyaletin valisi hayvanları insanlarla aynı seviyeye yükseltmenin sonuçlarının toplum için felaket olabileceğinden endişe ediyordu.

disney'in 1951 yapımı animasyon filmi alice harikalar diyarında'dan yaklaşık on yıl sonra, kitap yine dehşetle karşılandı - bu kez 1960'larda kültür değiştiren amerika'daki ebeveynler tarafından, filmle birlikte halüsinojenik uyuşturucu kullanımına yönelik "açık" imalarıyla gelişmekte olan uyuşturucu kültürünü teşvik ettiğine inandıkları için.

çeşitli kültür tarikatlarından gelen bu tür uyarılara rağmen, carroll'ın kelime oyunlarıyla dolu eseri zamana meydan okumuş ve zamanının gelişmekte olan matematiksel, politik ve sosyal sistemlerine yönelik anlayışlı ve özgün eleştirileriyle beğenilmiştir.

ulysses / (1922) james joyce

james joyce'un ulysses'i 1918-20 yıllarında seri olarak yayımlandığından beri müstehcenlik ve deha arasındaki çizgide gidip gelmiştir. mücadele içindeki sanatçı stephen dedalus, yahudi reklamcı leopold bloom ve leopold'un karısı molly bloom'un günlerini anlatan roman, joyce'un ernest hemingway, t.s. eliot ve ezra pound gibi modernist çağdaşları tarafından aynı anda hem takdirle hem de ingilizce konuşulan ülkelerdeki müstehcenlik karşıtı savunucular tarafından küçümsemeyle karşılandı.

amerika birleşik devletleri'ndeki new york ahlaksızlığı önleme derneği gibi komiteler, ana karakterin kendini tatmin ettiği bir bölümün yayınlanmasının ardından ulysses'in yasaklanması için başarılı bir şekilde çalıştı. bu nedenle, 1933'teki dönüm noktası niteliğindeki united states v. one book called "ulysses" davası yasağı kaldırana kadar on yıldan uzun bir süre amerika'da kaçak kitap olarak kabul edildi.

birleşik krallık da benzer şekilde romanı 1930'ların ortalarına kadar açık cinselliği ve vücut fonksiyonlarının grafik tasviri nedeniyle yasakladı.

avustralya ise romanın yayımlanmasından 1950'lerin ortalarına kadar aralıklarla yasaklanmasını uygulamıştır. 1941 yılında gümrük bakanı kitabın "yaratıcı ve kilise ile alay ettiğini... bu tür kitapların avustralya ev yaşamının standartlarını hayati derecede etkileyebileceğini" iddia etmiştir.

günümüzde bazıları kitabı müstehcen ve halk tarafından okunmaya elverişsiz olarak görse de, dünyanın dört bir yanındaki üniversiteler ulysses'e bilinç akışı tekniğini ustaca sergilemesi ve modern insanın mücadeleleri hakkında çeşitli temaları iç içe geçiren titizlikle yapılandırılmış olay örgüsü nedeniyle büyük saygı duymaktadır.

tropic of cancer / (1934) henry miller

henry miller'ın yengeç dönencesi'nin bu listeye girmesi hiç de şaşırtıcı değil, hatta onsuz bir yasaklı kitaplar listesi olamazdı.

abd'de 100'e yakın müstehcenlik davası ve diğer ülkelerde çok sayıda yasakla karşılaştıktan sonra, henry miller'ın fransa'da bir gurbetçi olarak yaşadığı cinsel istismarları anlattığı otobiyografik romanı - sadomazoşist seks, fahişelik ve yasal tecavüzü içeren, hepsi de karmakarışık felsefe ve soluksuz yaşam kutlamalarıyla bezeli - müstehcen olmadığına karar verildi ve edebiyat tarihinin en etkili metinlerinin yanında rafa kaldırılma özgürlüğüne sahip oldu.

romanın 1934'te fransa'da ilk kez yayınlandığı dönemde (ki buna sadece ingilizce yazıldığı ve yalnızca ingilizce konuşan okurlar için tasarlandığı için izin verildiği söylenir), açık kadın düşmanlığı, ırkçılık ve anti-semitizm ile birlikte cinsel açık sözlülüğü hem otorite figürlerini hem de okurları yasaklanması için baskı yapmaya teşvik etti ve bu da daha sonra serbestçe yayınlanması için büyük bir talep için itici güç oldu. ilgilenen okuyucular kitabın kopyalarını ülkelerine kaçırmak için büyük çaba sarf ettiler, böylece tam olarak neyin yasaklandığını kendileri keşfedebileceklerdi.

bunun ardından çok sayıda el koyma, müstehcenlik davası ve miller'ın bir yazar olarak etrafında belirgin bir aura yaratılması geldi - yani, üzerinde önemli bir etkisi olduğu beat kuşağının sonraki üyeleri tarafından.

bu romanı çevreleyen tartışmalar yüksek sesle dile getirilse de miller, insan cinselliğini keşfettiği aynı açık sözlü, komik ve kolay akan tonda romanlar yayınlamaya devam etti.

nineteen eighty-four / (1949) george orwell

george orwell, 1945'te rus bolşevik devrimi hakkında stalin'in devrimin başlangıç nedenine ihanetini anlatan alegorik bir masal olan animal farm / hayvan çiftliği'ni yayınlayarak diktatör sovyet başbakanı joseph stalin'e eleştirel bir yorum getirdikten sonra, 1949'da bin dokuz yüz seksen dört'ü yazarak kötü şöhretli diktatörün gözündeki imajını daha da bozdu.

stalin bu metni kendi yönetim tarzına yönelik istenmeyen bir eleştiri olarak gördü ve 1988'e kadar yürürlükte kalan bu yasağı sovyetler birliği'nde yasaklamak için gücünü sergilemesine yol açtı. tartışmalı roman, distopik bir hükümetin her yerde hazır ve nazır olan gözlerinden kaçmaya çalışan sıradan bir vatandaşı takip ediyor ve milliyetçiliğin doğası, cinsel baskı, sansür ve mahremiyet gibi temaları ele alıyordu.

1984 rusya dışında da tartışmalara yol açtı. amerika birleşik devletleri'ndeki çeşitli sosyal gruplar romanı kınamış ve kitapçılardan kaldırılmasını sağlamaya çalışmıştır.

romana yönelik bu saldırılar doğası gereği biraz çelişkiliydi: bazıları romanın komünizm yanlısı olduğunu iddia ederken, diğerleri hükümet karşıtı olduğunu iddia ediyordu. ancak bugün orwell'in romanı birçok kişi tarafından her yerde bulunan, aşırı bürokratik devlet kurumlarının olası sonuçlarına dair içgörülü ve bazı durumlarda basiretli bir yorum olarak kutlanmaktadır.

lolita / (1955) vladimir nabokov

vladimir nabokov'un lolita'sı yayınlanmadan önce yazarını bile halka sunulup sunulmaması konusunda tereddüde düşürdü. romanı yayımlamak için karısının ikna edilmesi gerekti ve roman 1955 yılında fransa'da ünlü bir pornografik yayınevi tarafından basıldı.

lolita'nın tartışmalı konumu başarısını körükledi ve onu dünya çapında en çok satanlar listelerinin zirvesine taşıdı. ancak, okuyuculara 12 yaşındaki bir kız çocuğunun peşinden fanatik bir şekilde koşan ölmüş avrupalı bir entelektüelin anıları olarak sunulan konusu, birçok otorite için fazla müstehcen bulundu ve fransa, ingiltere, arjantin, yeni zelanda ve güney afrika'nın yanı sıra bazı amerikan topluluklarında da yayınlandığı ilk on yıl içinde yasaklandı.

roman hakkında yapılan bir eleştiride, "oxford sözlüğü'nün editörlerini hayrete düşürecek ingilizce kelimelerle" bezenmiş "yüksek kültür pornografisi" olarak nitelendirildi.

sert bir şekilde sansürlenmesine rağmen, nabokov'un romanı okunmamayı reddetti ve aşk psikolojisi üzerine meditasyonunu kutlayan akademisyenlerden övgü aldı.

the naked lunch / (1959) william burroughs

william burroughs'un naked lunch adlı kitabı, küfürler ve grotesk imgelerle dolu, uyuşturucu kullanımı ve cinsel ilişkiye dair üretken tasvirleri nedeniyle neredeyse her seviyeden eleştirmenlerin hışmına uğradı.

ilk bakışta tutarlı bir romandan ziyade birbirini tamamlayan kısa öykülerden oluşan bir derlemeyi andıran bu gevşek yapılı kitap ilk olarak 1959'da paris'te yayımlandı ve o dönemde yürürlükte olan müstehcenlik yasaları nedeniyle amerika birleşik devletleri'nde yayımlanması 1962'ye kadar ertelendi.

romanın abd'de yayınlanması 60'ların başında federal olarak yasal olsa da, burroughs yine de birkaç eyalette müstehcenlik davalarıyla karşı karşıya kaldı, özellikle de bazılarının amerikan edebiyatıyla ilgili son önemli müstehcenlik davası olarak kabul ettiği 1966 boston davası.

ancak burroughs -kendileri de müstehcenlik davalarının üstesinden gelmiş olan beat yurttaşları allen ginsberg ve jack kerouac'ın yardımıyla- postmodern anıtının sosyal ve kültürel önemini mahkemelere anlatmayı başardı ve böylece ifade özgürlüğü adına önemli bir zafer kazandı.

naked lunch, bugün amerikan edebiyatında postmodern bir dönüm noktası olarak hizmet vermekte ve uyuşturucu bağımlılığı, insan cinselliği ve polis devletlerinin doğası üzerine gerçeküstü ve tuhaf da olsa aydınlatıcı eleştiriler sunmaktadır.

i know why the caged bird sings / (1969) maya angelou

yazar james baldwin ve karikatürist jules feiffer ile tanışması maya angelou'ya, arkadaşı martin luther king jr. suikastıyla başa çıkmanın bir yolu olarak ve ırkçılıkla kendi kişisel mücadelesine dikkat çekmek için kafesteki kuş neden şakır bilirim' yazması için ilham verdi.

yayınladığı kitap, 1930'larda güney'deki küçük bir kırsal toplulukta geçirdiği cinsel ve duygusal travmayı anlattığı bir günlüktü. kitap hemen popüler oldu, ulusal kitap ödülü'ne aday gösterildi ve iki yıl boyunca en çok satanlar listesinde kaldı. tarihsel ve kültürel önemine rağmen kitap, saldırgan bir dil kullanması ve şiddet, cinsellik ve ırkçılığa odaklanması nedeniyle düzenli olarak itirazlara uğramış, okul okuma listelerinden ve kütüphanelerden çıkarılmış ve genç okuyucular için uygunsuz bulunmuştur.

amerikan kütüphane derneği'ne göre, alabama'nın eyalet ders kitapları komitesi üyelerinin "beyazlara karşı kin ve nefret beslediği ve lezbiyenlik, evlilik öncesi seks ve küfür içeren göndermeler nedeniyle sapkın davranışları teşvik ettiği" gerekçesiyle kitabın reddedilmesi çağrısında bulunduğu 1983 yılından bu yana 35'ten fazla kamu itirazı veya yasaklamasına maruz kalmıştır.

the bluest eye / (1970) toni morrison

nobel ödüllü yazar toni morrison'ın 1940-41 yıllarında memleketi ohio'nun lorain kentinde geçen ilk romanı en mavi göz, güzelliği ve toplumsal kabulü beyazlıkla bir tutan ve bu nedenle mavi gözlere sahip olmayı arzulayan pecola breedlove adlı mağdur bir siyahi genç kızın hikâyesini anlatır.

yayınlandığında büyük ölçüde görmezden gelinmiş olsa da, roman artık bir amerikan klasiği ve büyük buhran sonrası afro-amerikan deneyiminin temel bir anlatısı olarak kabul edilmektedir. batı tarihine, medyaya, edebiyata ve dine zengin göndermeler içeren pasajları, benzersiz yapısı ve sık sık perspektif değiştiren anlatımıyla muazzam bir duygusal, kültürel ve tarihsel derinliğe sahip bir eserdir. bununla birlikte, 1970 yılında yayınlanmasından bu yana, the bluest eye'ın seks, şiddet, ırkçılık, ensest ve çocuk tacizi tasvirleri nedeniyle okullardan ve kütüphanelerden yasaklanması için çok sayıda girişimde bulunuldu ve bulunulmaya devam ediyor ve amerikan kütüphane derneği'nin yasaklı ve itiraz edilen kitaplar listesinde sık sık yer alıyor.

bu tür girişimler karşısında renkli insanların ilerlemesi için ulusal birlik, "bu tür sansürün cehalet ve hoşgörüsüzlüğü sürdürdüğünü, gençlerimizi hayatlarında kaçınılmaz olarak karşılaşacakları ırkçılığın karmaşıklığıyla mücadele etmeye hazırlıksız bıraktığını" ve morrison'ın eserinin "ülkemizin edebi mirasının kritik bir parçası olduğunu" iddia etti.

the satanic verses / (1988) salman rushdie

çok az yazar, islam kültürüyle yoğrulmuş iki adamın batı etkisiyle başa çıkma(ma)larını anlatan şeytan ayetleri adlı romanı nedeniyle salman rushdie'nin karşılaştığı kadar bariz bir nefretle karşılaşmıştır.

romanın yayınlanması, muhammed'i model alan bir karaktere ve kur'an'ın transkripsiyonuna küfrettiği iddiasıyla müslüman toplumun çoğunluğunun nefretine neden oldu.

kitap raflarda yerini aldıktan kısa bir süre sonra, 1989 yılında iran'ın siyasi ve dini lideri ayetullah ruhullah humeyni, rüşdi'nin, editörlerinin ve yayıncılarının öldürülmesi çağrısında bulunan bir fetva yayınladı.

o tarihten sonra rüşdi'nin kamuoyu önüne çıkması büyük ölçüde sınırlandırıldı ve sürekli olarak korumalar eşliğinde bir evden diğerine taşınmak zorunda kaldı.

şeytan ayetleri, aralarında hindistan (rushdie'nin doğum yeri), bangladeş, mısır, iran, pakistan ve güney afrika'nın da bulunduğu, müslüman nüfusun yoğun olduğu birçok ülkede yasaklandı.

the absolutely true diary of a part-time indian / (2007) sherman alexie

sherman alexie'nin the absolutely true diary of a part-time ındian (duruma göre bazen kızılderiliyim) adlı kitabı 2007 yılında yayımlandığında büyük başarı kazandı ve diğer ödüllerin yanı sıra o yılın ulusal gençlik edebiyatı kitap ödülü'nü de aldı.

alexie, tamamen beyazların okuduğu bir liseye gitmek için rezervasyonundaki okuldan ayrılan kızılderili bir genç olan junior'ın hikayesini günlük formunda sunmak için kişisel deneyimlerinden yararlandı ve okuyucularla yeni yollarla bağlantı kurmak için yenilikçi yazı tipi değişiklikleri ve karikatürler (ellen forney tarafından resimlendi) kullandı.

sonuç, publishers weekly'nin "angela's ashes / angela'nın külleri'nin kızılderili eşdeğeri, o kadar iyi gözlemlenmiş bir ergenliğe giriş hikayesi ki, belirli bir kültüre kök salmış olması aynı zamanda ona evrensellik katıyor ve duygusal olarak o kadar dürüst ki, mizah neredeyse her zaman acı verici oluyor" dediği şeydi.

bununla birlikte, the absolutely true diary of a part-time indian önemli tepkilerle karşılaştı ve yayınlandığından bu yana saldırgan bir dil ve ırkçılığın yanı sıra kültürel olarak duyarsız ve cinsel içerikli olduğu gerekçesiyle sayısız kez sorgulandı.

ayrıca, romanın yayınlanmasından yaklaşık on yıl sonra, alexie'ye yönelik cinsel istismar iddiaları ortaya çıkmış ve kitabın okulların zorunlu okuma listelerinde yer almasına yönelik ek zorluklara yol açmıştır.

sonuç olarak roman (2010 yılından başlayarak) birçok kez amerikan kütüphane derneği'nin yıllık en çok itiraz edilen kitaplar listesine girdi ve derneğin 2010-2019 yılları arasında en çok yasaklanan ve itiraz edilen 100 kitap listesinde bir numarada yer aldı.

melissa / (initially published as george in 2015) alex gino

alex gino'nun üçüncü sınıftan yedinci sınıfa kadar olan okurlar için yazdığı ve "farklı hissettiğin zamanlar için sana" ithaf ettiği romanı, 2015 yılında george adıyla yayımlandığından beri (daha sonra yazarın isteğiyle melissa adıyla yayımlandı) çok sayıda ödül kazandı ve dünya çapında birçok dile çevrildi.

gino'nun, kimliğine ailesi ve akranları tarafından saygı gösterilmeyen ve sınıfı charlotte's web'inı sergilerken kabul görmek ve kendini tanımlamak için mücadele eden 10 yaşındaki transseksüel bir kız olan melissa'yı tasvir etmesi, geleneksel cinsiyet ikiliğinin dışında büyümenin nasıl bir his olabileceğini açık bir şekilde tasvir ettiği için çok övüldü.

bununla birlikte, roman aynı zamanda amerikan kütüphane derneği'nin 2018-20 yılları arasında üç yıl üst üste en çok itiraz edilen 10 kitap listesinin başında yer aldı ve dernek onu 2010-2019 yılları arasında en çok yasaklanan ve itiraz edilen beşinci kitap olarak listeledi.

kitap, lgbtqia+ içeriğini kullanması, geleneksel dini bakış açılarıyla çatışması ve belirli bir topluluğun değerlerini pekiştirmemesi nedeniyle itiraz edilmiş, yasaklanmış veya başka bir şekilde kısıtlanmıştır. kendisini nonbinary olarak tanımlayan ve "kenarlara itilmeyi bekleyen" gino, tepkilere şaşırmıyor ancak "cinsiyete uymayan çocuklar için, hangi dili kullanmak isterlerse istesinler, yazmaya devam ediyor.

"çünkü kendinizi yansıttığınızı görürseniz, bu gerçek olduğunuzu bilmenin bir yoludur - bu dünyada bir yeriniz olduğunu ve bir başkasının sizi gördüğünü bilmenin bir yoludur."

Osmanlı Döneminde Basın Tarihinin Lekesi Sayılabilecek İlginç Sansür Kararları