Tarihte İmparatorluk Özelliği Gösteren Tek Arap Devleti: Gassaniler
3. yüzyıl başlarında yemen topraklarından göç ederek şam’a yerleşen ve islam’ın yükselişine kadar bizans imparatorluğu’nun vasalı olarak şam ve çevresinde hüküm süren hristiyan/arap hanedanıdır.
gassaniler, part imparatorluğu’nun çöktüğü dönemde suriye’nin güneyinde devletleşmişti. ancak kuruldukları dönem, aynı zamanda sasanilerin de tarih sahnesine çıktığı dönemdi. partlardan sonra sasanilerin iran’da palazlanıp gassanilerin varlığını tehdit edecek konuma gelmesi üzerine gassaniler, bizans yönetimiyle anlaşmak zorunda kalmışlardı.
gassanilerin kurulduğu dönem
yukarıdaki haritada da görüleceği üzere gassanilerin coğrafi konumu, bizans açısından sasanilerin akdeniz’e ve mısır’a ulaşması ihtimaline karşın oldukça stratejik bir öneme sahipti. dolayısıyla bu anlaşma doğrultusunda gassanilerin bu topraklarda bizans destekli bir tampon devlet olarak varlığını sürdürmesi, 4 asır boyunca bizans imparatorluğu’na önemli avantajlar sağlamıştır. öte yandan bu iş birliği bizans’a doğuda girdiği savaşlarda önemli bir askeri güç kattığı gibi, ikmal desteği fırsatı da sağlamıştır. gassaniler açısından ise bu iş birliği devletin ömrünü uzatmıştır diyebiliriz.
bizans yönetiminin gassanileri tampon devlet olarak kullanma siyaseti, sasanileri de aynı tipte bir siyaset izlemeye itmiş, ırak’taki lahmiler sasanilerin kukla-tampon devleti olmuşlardır. bu iki iki tampon devlet de, yani suriye’deki gassanilerle ırak’taki lahmiler dört asır boyunca defalarca kez savaşmışlardır.
bizans-gassani iş birliğinin tarihsel sürecine bakıldığında, iki devlet arasındaki en hassas konunun monofizitizm olduğu görülmektedir. gassaniler monofizitizmi benimsediklerinden, bizans imparatorluğu’nda bazı imparatorların monofizitizm aleyhinde siyaset izlemesi üzerine iki devlet arasındaki bağların zaman zaman koptuğu ve bu dönemlerde de sasani imparatorluğu’nun bizans’a karşı üstünlük sağladığı görülmektedir. mesela 518-27 yıllarında saltanat süren imparator justinus’un monofizitizm karşıtı bir siyaset izlemesi iki devletin arasını açmış, bu dönemde sasaniler bizans’la savaş başlatmış, gassani desteğinden yoksun bizans savaşın ilk etabında deyim yerindeyse ecel terleri dökmüştü. 527 yılında iktidara gelen i. justinianus daha ılıman bir siyaset izleyip, gassanilerin desteğini tekrardan sağlayıp, sasanilerle devam eden savaştaki dengeleri bizans’ı lehine çevirebilmişti. hatta bu dönemde justinianus, gassani liderine asalet unvanı bile vermişti.
bizans tahtında i. justinianus, gassani tahtında haris bin cebele... bizans-gassani iş birliğinin en kuvvetli olduğu dönemdi. gassani lideri konstantinopolis'te bile ağırlanmıştı. ancak bu iki hükümdarın kurduğu bu güçlü iş birliğini ardılları aynı şekilde sürdüremedi. onlardan sonra monofizitizm konusu üzerinden ayrışmalar ve çatışmalar yeniden yaşandı. bizans imparatorları, haris bin cebele’nin oğluna ve torununa karşı cephe aldılar. 7. yüzyıla girilirken iyice artan bu ayrışma, şam bölgesinde gassanilerin otoritesini sarstı ve gassani ülkesinde parçalanmalar baş gösterdi. bu durumu fırsat bilen sasani hükümdarı hüsrev perviz de ordusuyla suriye’ye girerek, kudüs’e ve hatta kahire’ye kadar uzanan bir fetih gerçekleştirdi ve gassanilerin otoritesini resmen yıktı. (610’lu yıllar)
hüsrev'in saldırısı sonrası sınırlar
imparator heraklius’un sasani ülkesine düzenlediği geniş çaplı harekat esnasında suriye’yi de sasanilerden alması üzerine gassanilerin tekrardan canlandığı görülmektedir. heraklius’un ordusuyla beraber sasanilere karşı savaşıp, sasani imparatorluğu’nu kelimenin tam anlamıyla darmaduman etmişlerdir. (620’li yıllar)
gassaniler, sasanilerin tehdidinden kurtuldularsa da hicaz’da yükselen islam karşısında varlık gösterememişlerdir. muhammed peygamber’e ve ardıllarına biat etmeyen gassaniler heraklius’tan destek aldılarsa da, 629’daki mute savaşı’nda 630’da tebük savaşı’nda ve en nihayetinde 636’daki yermük savaşı’nda yenilgiler yaşamışlar, hakimiyetlerini yavaş yavaş yitirip, yok olmuşlar, buna karşılık şam ve dahi suriye topraklarında islam hakimiyeti başlamıştır.