Taş Kağıt Makas Oyununun (Jan Ken Pon) Tarihçesi
çin’de ken, “yumruk, kavrama, kuvvet” gibi anlamlara sahiptir. öte yandan, oyuncuların ellerini tercih ettiği şekillere sokmalarına göre kazananı veya kaybedeni belli olan bir oyundur. asırlar boyunca, birçok ken oyunu oynanmışsa da, japonya’ya yayılan “janken”in atasının “honken” (orijinal ken) öldüğü yaygın düşüncesi hakimdir. 1640 yıllarında nagasaki’de ortaya çıkmış olduğu için bazen, “nagasakiken” veya “kıyouken” (nagasaki’nin eski ismi kıyou’dur) olarak da bilinir; buradan da "edo" bölgesine yayılmıştır, burası, günümüzdeki tokyo bölgesidir.
honken, iki kişi arasında oynanır ve oyuncular, aynı anda 0 ila 5’e kadar bir sayıya karşılık gelen adette parmak uzatırlar ve aynı zamanda, toplam parmak sayısını tahmin etmeye çalışırlardı. parmakların sayısını doğru olarak bilen kişi, oyunu kazanırdı.
başlangıçta bu oyun, sadece içki içilen mekanlarda, randevu evlerinde ve sadece yetişkinler arasında oynanırdı. bir içki oyunuydu ve kaybeden, içkileri ısmarlardı.
daha sonraları çeşitli kenler türedi; bunlar arasında, strip-ken’den, blindfold ken’e kadar, el hareketlerine bağlı birçok ken mevcuttu. janken versiyonu, “sansukumi” düşüncesinden türemektedir: buna göre, yılan sülükten, sülük kurbağadan, kurbağa yılandan korkar. bu nedenle, üçünün de hareket edememesi için, üçü de gözünü bir diğerinden ayırmaz – bu ilişki, taş, kağıt ve makas arasındaki ilişkinin bir benzeridir. bu fikir, honken’e ve diğer ken oyunlarına uygulanmaya başlandıktan sonra, janken benzeri başka oyunlar türemiştir. edo döneminin ken oyunları arasında, “shouyaken” ve “mushiken” gibi oyunlar da yer almaktaydı.
shouyaken versiyonundaki semboller, yaşlı adam, tüfek ve tilki idi. yaşlı adam seçeneğini göstermek için, oyuncu dik oturuyor ve kollarını kavuşturuyordu. tüfek seçeneğini göstermek için, oyuncu, iki eli ile tüfek tutma hareketi yapıyordu. tilki için ise, her iki yumruk da, acılı olarak yukarıda tutuluyordu – yani, hareketler, tüm vücut ile yapılıyordu. oyunun kurallarına göre, yaşlı adam tüfeği, tüfek tilkiyi ve tilki yaşlı adamı yeniyordu.
mushiken de, yılan, kurbağa ve sülük ile oynanıyordu. yılan (baş parmak) kurbağayı (işaret parmağı) yeniyor, kurbağa suluğu (yüzük parmağı), sülük de yılanı yeniyordu. mushiken daha ziyade bir çocuk oyunu iken, shouyaken, akşamları dans ve şarkılardan sonra oynanan bir yetişkin oyunu idi. bundan sonra da birçok janken ortaya çıktı, ama günümüz versiyonu, pek değişikliğe uğramadan kaldı. diğer ülkelerde de farklı ya da benzer şekillerde oynanmaya devam etmektedir.
örneğin kore’de 'kai bai bo' denir ki, “kai” makas, “bai” taş ve “bo” kumaş ya da kağıttır ve hareketler, japonya’daki ile aynıdır. hareketlerin aynı olduğu bir yer de tayland’dır.
hindistan, endonezya ve bali’de, janken, fil, insan ve karıncalarla oynanır ve fil insanı, insan da karıncayı yenmektedir.
çin’de, canton bölgesinde, bu oyunun daha farklı bir versiyonu vardır. buradaki semboller, tanrı, tavuk, tabanca, tilki ve karıncadır. tanrı baş parmak, tavuk işaret parmağı, tabanca orta parmak, tilki yüzük parmağı ve karınca serçe parmak ile gösterilir. aralarındaki ilişki de şu şekildedir: tavuk, tanrıya kurban edildiği için kaybeder. tabanca, ölümlere yol açtığı için kaybeder. karınca, tanrı heykelini yediği için kazanır. tabanca tavuğu yener. tilki de tavuğu yener. tavuk karıncayı yener. tabanca tilkiyi yener. öte yandan, tanrı ve tilki, tabanca ve karınca, tilki ile karınca birbirlerini dikkate almazlar, dolayısıyla berabere kalırlar. bu kurallara göre, en güçlü olan tanrı ve tabanca, en zayıf olan da tavuktur.
malezya versiyonunda da buna benzer bir durum vardır. bu oyunda, tabanca, şu hariç her şeyi yener ve kuş da, şu hariç her şeye yenilir. taş, kuşu ve tahtayı yener, tabanca ve suya yenilir. tahta, kuşu ve suyu yener, taş ve tabancaya yenilir. şu, taşı ve tabancayı yener. kuş, tahtaya yenilir. her sembolün gücü aynı olmadığı için, bu oyunlar, diğer versiyonlara göre biraz daha farklıdır.
bu oyunun asya ülkelerinde uygulamada kullanımı, avrupa ve amerika’da yazı tura atma ile eşdeğerdir, ancak, burada kullanılan prensip, alternatif seçenekler ihtiva etmez, ve/veya arasında ikilik* düzene tabidir.